Vahid Əhmədov: “Büdcənin icrasında şəffaflıq problemi var”

Milli Məclisin İqtisadi siyasət, sənaye və sahibkarlıq komitəsinin üzvü, millət vəkili Vahid Əhmədov “AzPolitika”-ya müsahibəsində büdcə dəyişikliyi ilə bağlı təklif olunan yeni qanun layihəsi, Qarabağa qayıdış planının icrası və ölkədəki mövcud sosial-iqtisadi vəziyyətlə bağlı sualları cavablandırıb.

Müsahibəni təqdim edirik:

- Vahid müəllim, hökumət dövlət büdcəsinə yenidən baxaraq, onu təxminən 3.8 milyard manat artırmaq qərarına gəlib. Bu zərurət nədən irəli gəlir?

- Bəli, dövlət büdcəsinə yenidən baxılır və burada bir sıra məqsədlər var. Birincisi, 2024-cü ilin dövlət büdcəsini qəbul edəndə neftin qiymətini 60 dollardan götürmüşdük. İndiki büdcədə onu 75 dollardan götürürük. Çünki dünya bazarında neftin qiyməti orta hesabla 87, 2 dollardır. Yəni, 27,2 faizlik bir artım var. Neftin qiymətinin artması dövlət büdcəsinə gələn vəsaitin həcmini artırıb.

- Amma neft hasilatı aşağı düşür ...

- Hasilatın aşağı düşməsindən asılı olmayaraq qiymət yüksəkdir. Hasilata uyğun büdcə təyin etmişik, amma qiyməti 60 dollardan götürmüşük. Digər tərəfdən, qeyri-neft sektorunda ciddi artımlar var. Son 4 ayda 600 milyon manata yaxın artım qeydə alınıb.

- Qeyri-neft sektoru dedikdə, dəqiqləşdirə bilərikmi hansı sahələrdə artım olub?

- Məsələn, kənd təsərrüfatı, turizm və digər sahələrdə artım olub ki, bu da çox müsbət haldır. Biz həmişə çalışırıq ki, qeyri-neft sektorunda artım olsun. Bu dörd ayda inflyasiya cəmi 0,7 faiz olub ki, bu da çox aşağı göstəricidir. Eyni zamanda ixracda təxminən 2,7 milyard dollara yaxın müsbət saldo var. Yəni, biz ötən ilə nisbətdə çox məhsul göndərmişik, bunun müqabilində isə daha az məhsul idxal etmişik.

- Amma ticarətdə müsbət saldonun həcmində də azalma müşahidə edilib...

- Burada dörd aydan söhbət gedir. Neft ixracından başqa, qeyri-neft ixracı da artıb. Yəni, bu məsələlər hamısı şərait yaradır ki, dövlət başçısı tərəfindən qarşıya qoyulan məqsədlər həll edilsin.

- Hansı məqsədlər?

- Birincisi, işğaldan azad olunmuş Qarabağ-Zəngəzur zonasında tikinti layihələrini gücləndirmək, o cümlədən əhalinin qayıdışını sürətləndirmək. İkincisi, müdafiə və təhlükəsizlik məsələsidir. Doğrudur, bura hər il kifayət qədər vəsait ayrılır. Amma indi baxıb görürük ki, yeni silahların alınması üçün əlavə olaraq 800 milyon manata yaxın vəsait lazımdır. Üçüncüsü, investisiya sahələrinə ayrılan vəsait. Məsələn, avtomobil yollarının çəkilməsi, bəzi rayonlarda su probleminin həlli və digər bu tip məsələlər. Bu üç mühüm məsələ üçün əlavə olaraq 3 milyard 796 milyon manat vəsait sərf olunacaq. Bu vəsaitin müəyyən hissəsi, daha dəqiq desək 250 milyon manatı Mərkəzi Bankın mənfəəti, 25 milyon manatı avtomobillərin utilizasiyası ilə bağlı yaradılan fondun, 870 milyon manatı isə büdcə xərclərindəki müəyyən dəyişikliklər hesabına qarşılanacaq.

- Vahid müəllim, bu günlərdə Milli Məclisin komitə iclasında Maliyyə naziri Samir Şərifov borc limitinin 10 milyard dollara qaldırıla biləcəyini qeyd etdi. Kifayət qədər valyuta ehtiyatlarımız olduğu halda, borca nə ehtiyac var?

- Əvvəla onu deyim ki, biz həmişə xaricdən borc almağa ehtiyatla yanaşırıq. Elə dövlətlər var ki, onların dövlət borcları öz Ümumi Daxili Məhsulunu (ÜDM) belə keçir. Məsələn, Türkiyədə bu göstərici ÜDM-nin 70 faizi, ABŞ-də ÜDM-nin həçmindən belə xeyli artıqdır. Ən aşağı dövlət borcu olan dövlət bizik. Bizdə bu göstrərici Ümumi Daxili Məhsulun 8-9 faizinə bərabər olur. İndiyə qədər 10 faizdən yuxarı qalxmayıb. Doğrudur, daxili borcumuz artır. Əvvəl 4 milyard manat idisə, indi 15 milyard manata çatıb. Amma manatın məzənnəsi sabitdir, bazarda pul kütləsi ilə əlaqədar ciddi problem yoxdur. Ona görə də daxili borcun artması elə də ciddi bir problem yaratmır. Bu baxımdan bizə xaricdən 10 milyard borc almaq da böyük problem yaratmaz. Bu zaman ümumi borcun məbləği 15 milyard olacaq ki, bu da dövlət büdcəsinin təxminən 14-15 faizinə bərabərdir. Biz 2024-cü il üzrə Qarabağdakı bərpa işlərinə 4.8 milyard manat vəsait ayırmışıq. Amma orada görülən işləri götürəndə ora 100 milyardlarla vəsait lazımdır. Özü də dövlət başçısı qarşıya məqsəd qoyub ki, işlər tez zamanda bitməlidir ki, insanları ora köçürə bilək. Orada normal yaşayış olmalıdır ki, gələcəkdə bizim Qarabağla bağlı problemimiz olmasın. Düşünürəm ki, işləri tezləşdirmək üçün borc götürmək elə də ciddi problem yaratmaz.

- Azərbaycanda müxtəlif dövlət qurumları da xarici maliyyə təşkilatlarından dövlət zəmanəti ilə miyardlarla dollar borc alıblar. Məsələn, “Azərsu”, “Azərenerji”, “Azərişıq” və s. təsərrüfat hesablı qurumların aldığı borcların səmərəli idarə olunmasında, şəffaflığının təmin olunmasında ciddi  problemlər olub…

- Bəli, razıyam. Ümumiyyətlə, dövlət büdcəsinin icrasında ən ciddi məsələlərdən biri şəffaflığın təmin edilməsidir. Bu problem var. Amma Hesablama Palatası bu sahədə yoxlamalar aparır və lazım gələrsə, bəzi işləri hüquq-mühafizə orqanlarına yönləndirir.

- “Azərsu” iki il əvvəl açıqlamışdı ki, 7,8 milyard manat daxili borclanması var. Bura “Bakı Metropliteni”ni və digər ASC-ləri də aid edə bilərik. Bunlar hamısı dövlətin boynuna böyük bir “borc vedrəsi” asıblar. Bu baxımdan, Hesablama Palatasının yoxlamları, maliyyə nəzarəti nə qədər effektivdir.
- Ümumiyyətlə, kommunal qurumların dövlətin balansında qalması absurddur. Artıq özəlləşməyə getməli, dövlət bu yükdən azad olmalıdır. Müəyyən strateji əhəmiyyətli qurumlarda dövləti səhmdarlardan biri kimi saxlamaq olar. Məsələn, Dövlət Neft Şirkəti və ya “Azərenerji”ni.Qurum elə bir strateji əhəmiyyət kəsb etmirsə, verməlisən bazara və onlar dövlətdən heç bir vəsait almamalıdır. Özü bilər, getsin borc alsın ödəsin. Məsuliyyət dövlətin yox, onun üzərində qalsın. Amma bizdə faktiki olaraq bu gün özəlləşmə getmir.

- Niyə getmir? 10 ildən artıqdır bu barədə təkliflər səsləndirilir. Siz də dəfələrlə bu məsələyə toxunmusunuz.

- Birincisi, bizdə müharibə şəraiti idi, ciddi problemlər var idi. Müharibə qurtarandan sonra isə mən fikir verdim ki, “Azərişıq” “Azərenerji”, Azərbaycan Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyi işğaldan azad olunmuş bölgələrdə necə işlədilər. Onların gördüyü işləri hesablamaq mümkün deyil. Gecə-gündüz, hətta qışın sərt günlərində də dayanmadan çalışdılar. Özəl qurum olanda onları buna məcbur edə bilmirsən. Bütün bu işlər dövlət büdcəsi hesabına görülür. Biz ora kənardan bir manat da cəlb etməmişik.

- Əslində, xaricdən vəsaitin cəlb olunmamısı mənfi hal deyilmi?

- Ölkə başçısı bu işə başlayanda dedi ki, o dövlətlər ki, 44 günlük müharibədə Azərbaycanın yanında oldu, Qarabağda onlar işləyəcəklər. Kənar dövlətləri ora buraxmırıq. Yoxsa, ora vəsait qoymaq istəyən dövlətlərin sayı kifayət qədərdir. Ancaq buna ehtiyacımz da yoxdur. Çünki işlər çox sürətlə gedir. Orada gedən işlərlə tanış olmuşam, 3 ilə gördüyümüz işi başqa dövlətlər bəlkə də 10 ilə görə bilməzdi. Xeyli sayda texnika cəlb edilib. Kənardan bizə Türkiyə, Özbəkistan, Qırğızıstan kimi bizə yaxın dövlətlər də yardım edir. Qarabağa türk dövlətləri vəsait qoyur. Vaxtilə biz oralara kifayət qədər investiysa qoymuşuq. İndi də sıra onlardadır.

- Qarabağ strateji hədəfdir, təbii ki, infrastruktur yaradılmalı, evlər tikilməli və əhali köçürülməlidir. Amcaq respublikanın digər bölgələrində də sosial sahədə kifayət qədər problem var. Bölgələrə investisiya qoyuluşu azalıb, məşğulluq aşağı düşüb...

- Bəli, bu gün Azərbaycan üçün ən böyük problem işsizlik məsələsidir. Hökumət bundan narahatdır. Ötən il hesabat zamanı Baş nazirə bildirdim ki, bizdə 14 iqtisadi rayon var, gəlin hər rayon üzrə iş yerləri ilə bağlı proqram hazırlayaq. Yoxsa, bu camaat axışıb gəlir şəhərə. Yəqin ki, şəhərdəki tıxaclardan xəbərdarsınız... Belə bir proqram mütləq olmalıdır. Fikir verin, Sumqayıtda yaradılan kiçik sənaye zonalarında bu gün 12 minə yaxın insan çalışır.

- Sənaye məhsullarının ixracında da azalma var.

- Ancaq istehsal var. Bizdə sadəcə, idxal artır. Ötən il 2 milyard idisə, bu il onu keçib. Ərzaq və avtomobil idxalı artıb. İdxalın 61 faizi avtomobillərdir. Artıq köhnə maşınların utilizasiyası başlayıb. Əhaliyə vəsait verirlər ki, maşını dəyişsin. Bu, müəyyən müddətə xeyir verəcək. Bəli, yuxarıdakı fikrinizlə razıyam, bölgələrdə iş yerləri yoxdur. Hər zaman deyirəm ki, idxalın strukturuna baxmaq lazımdır. Əgər bu il 100 adda məhsul idxal ediriksə, gələn il bu rəqəmi 80-ə, növbəti il 60-a endirməliyik. O məhsulları ölkədə istehsal etməliyik. Düzdür, idxal hər zaman var. Amma baxır nəyi idxal edirsən də. Elə ərzaq məhsulları var ki, onu Azərbaycanda da istehsal etmək olar. İkincisi, biz ancaq xammalın ixracına üstünlük veririk. Niyə ipək, toxuculuq kombinatımız yoxdur? Pambığı istehsal edib, xammal şəklində ixrac edirik. Bu, düzgün deyil axı.

- Büdcəyə yenidən baxılarkən, iki nüans diqqət çəkir. Birincisi, Vergilər Nazirliyinin büdcə öhdəliyi 1 milyarddan artıq, Dövlət Gömrük Komitəsinin isə 500 milyon manat artırılır. Sizcə, bu addım sahibkarlığa necə təsir edəcək?

- Vergi sahəsində islahatlara ehtiyac var. Qəbul edilmiş müəyyən qanunlar var ki, sahibkarlığın inkişafına mane olur. Nə qədər çox idxal olursa, o qədər çox əlavə dəyər vergisi tutulur. Bu da dövlət büdcəsinə gedir. Vergidəki 1,1 milyardın böyük hissəsi bunun hesabına formalaşır. Neft satışında qiymət yuxarı olduğu üçün mənfəət vergisi artır.

- Bəs gömrük artımları nə ilə bağlıdır?

- Dediyim kimi, avtomobil idxalı artıb. Böyük artım var. Utilizasiya məsələsi, taksilərlə bağlı yeni qanun bura öz təsirini göstərir. Ümumiyyətlə, bizdə köhnə avtomobillərin sayı həddən artıq çoxdur. Mən 1992-ci ildə Baş nazirin birinci müavini işləyən zaman ölkədə 300 min avtomobil var idi. İndi təxminən 1,6 milyon avtomobil var.
Avtomobil parkının 80 faizi köhnədir. Bir məsələ də var ki, bizim torpaqlarımızın 20 faizi işğal altında idi. Buranın əhalisi Sumqayıtda və Bakıda məskunlaşmışdı. İndi onlar yavaş-yavaş öz torpaqlarına qayıdacaq və avtomobillərini də aparacaqlar. Bunun da müəyyən təsiri olacaq. Bu il olmasa da, 2025-ci ildən Qarabağ zonasında ciddi iqtisadi artımlar əldə edəcəyik. Orada 150 min hektara yaxın taxıl sahəsi var. Düzdür, 70 min hektarı əkildi və yüksək məhsuldarlıq olmadı. Amma hamısı əkilməlidir. Sənaye müəssisələri tikilir. Mən hətta təklif etmişdim ki, orada hərbi sənaye sahələri yaradaq və Qarabağ məsələsini birdəfəlik bağlayaq. Səhv etmirəmsə, sovet dönəmində Ağdamda və adını xatırlamadığım başqa bir bölgədə hərbi sənaye zonası var idi.

- Qarabağa köçürülən əhalinin müəyyən hissəsi şəhərlərdə yaşadığından kənd təsərrüfatı vərdişlərini itiriblər. Bir problem də hələlik Qarabağ zonasında fərdi təsərrüfatla məşğul olunmasına icazə verilməməsidir. Bu və digər məsələlər bölgənin sürətli dirçəldilməsinə hansısa problemlər yarada bilərmi?

- Bəli, ora köçürülən insanların bir hissəsinin daimi iş yeri yoxdur. Torpaq sahəsi müəyyən edilmədiyi üçün onlara bir müddət yardımlar edilməlidir. Məndə olan məlumata görə, onlar kommunal üçün pul ödəmirlər. Təbii ki, gələcəkdə Qarabağda torpaq islahatı olmalıdır, insanlara torpaq sahələri verilməlidir. Bu sahədə iş gedir. Orada hər şey planlı gedir. Torpaq islahatı getməlidir ki, insanların əkib - becərmək imkanı olsun. Düşünürəm ki, 5-10 il ərzində orada yaşam üçün ciddi bir problem qalmayacaq. Hazırda çox gözəl evlər, iaşə obyektləri tikilir, su-kanalizasiya xətləri, işıq, qaz məsələləri həll olunur, yollar çəkilir və s.

- Vahid müəllim, hazırda bizim 70 milyard dollara yaxın valyuta ehtiyatımız var. Həmin vəsaitin Azərbaycan iqtisadiyyatına qatqısı hansı səviyyədədir?

- İlk öncə onu deyim ki, Mərkəz Bankın sədri çox uğurlu bir siyasət aparır. Pul kütləsi tənzimlənir. Pul kütləsi nə qədər artacaqsa, inflyasiya da artacaq. Qiymətdə problem yaranacaq. Baxın, Prezident pensiya və ya əməkhaqqını artırmamışdan 1 həftə əvvəl bazarda bütün qiymətlər artır. Düzdür, ya yox?

- Bəli, amma yenə də iqtisadiyyatı pulsuz da qoymaq olmaz.

- İstənilən həcmdə pul kütləsini birdən-birə bazara buraxmaq olmaz. Dövlət Neft Fondundan 12 milyardlıq transfer nəzərdə tutulur. Yəni, o pulu ordan xərcləyirik. Xərcləyirik və imkan vermirik ki, valyuta rezervləri azalsın. Hər il üzərinə vəsait gəlir. O pullarda əmlak və valyuta formasında müəyyən yerlərə yerləşdirilir, müəyyən gəlirlər gəlir. Niyə birdən-birə xərcləmək olmaz? Çünki həmişə Azərbaycanda neft-qaz olmayacaq. Baxın, bu gün yaşıl enerj layihləri ilə bağlı nə qədər işlər gedir. Digər tərəfdən, o vəsaitin hamısı bizim deyil axı. Gələcək nəsillərə də qalmalıdır.

- Neft Fondu 1999-cu ildə yaradılıb, o dövrdən təxminən 25 il vaxt keçib. Yəni, bir nəsil gəlib keçib və onlar bu vəsaitdən az bəhrələniblər, uşaq pulu ala bilməyiblər, iş imkanları zəif olub və sair...

- Deməzdim ki, o puldan xeyir görməmişik. İnfrastruktur layihələrə böyük həcmdə vəsaitlər yönləndirilib. Həm Qarabağda, həm Azərbaycanda yolların çəkilməsi, su, işıq, qaz kimi məsələlərin həllinə lazım olan vəsait bu fond hesabına qarşılanıb. O puldan müharibə veteranları, şəhidlər, qazilər, pensiyaçılar istifadə edib. Biz sadəcə bunu hiss etmirik. Niyə dövlət çalışır ki, orada vəsait azalmasın? Çünki sabah nə olacağını heç birimiz bilmirik. Xatırlayıram, 1992-ci ildə hakimiyyətdə olan zaman pulumuz yox idi. Çörək qıtlığı yaranmışdı və problemi necə aradan qaldıracağımızı bilmirdik. Həmin vaxt mənim iştirakımla Moskvadan 7 milyardlıq kredit götürdük, sonra Qazaxıstandan taxıl gətirdik. Ona görə də o ehtiyatı elə-belə götürüb xərcləmək olmaz. O ehtiyat yaranıb ki, Azərbaycanın ağır günlərində istifadə edilsin.

Elçin Rüstəmli
Elvin Bəyməmmədli
“AzPolitika.info”