Bəqərə surəsinin mesajları- VIII YAZI
(əvvəli ötən sayımızda)
Qurani-Kərimə görə, insan hidayət üçün bu addımları atmalıdır:
- məsuliyyətli varlıq olduğunu qəbul etməli, üzərinə düşən işləri yerinə yetirməlidir: “De: Əgər mən azsam (dəlalətə düşsəm), öz əleyhimə azmış olaram, yox əgər doğru yolda olsam, bu yalnız Rəbbimin mənə göndərdiyi vəhy hesabına mümkün olar. Şübhəsiz, O, hər şeyi eşidir, O, (quluna şah damarından) çox daha yaxındır” (Səbə, 34/50);
- iman etməlidir, iman etsə, uca Allah ona rəhbər olar: “Əgər doğru yolda olsam, bu yalnız Rəbbimin mənə göndərdiyi vəhylə mümkün olar...” (Səbə, 34/50);
- uca Allaha (Onun kitabına) sımsıx sarılmalıdır: “Hamınız birlikdə Allahın ipinə sarılın, bir-birinizdən ayrılmayın...” (Ali-İmran, 3/103);
- kimsənin arxasınca kor-koranə düşməməlidir: “Onlara: “Allahın endirdiklərinə uyun!” – deyildiyi zaman: “Xeyr, biz atalarımızın ənənəsinə tabe olarıq”, - deyərlər. Ataları ağıllarından heç istifadə etməmiş, doğru yolu tapmamışlarsa, necə olacaq?” (Bəqərə, 2/170);
- cihad etməlidir: “(Biz) davamız uğrunda var gücünü xərcləyənləri, əlbəttə, Öz yollarımıza yönəldəcəyik, şübhəsiz, Allah yaxşı və ərdəmli olanların yanındadır” (Ənkəbut, 29/69);
- hidayətə yönəltməyi istəməli, onun üçün dua etməli, çalışmalıdır: “Bizi doğru yola yönəlt!” (Fatihə, 1/5);
- hidayətə tabe olmalıdır: “... Hər kim (ona çatan) rəhbərliyə tabe olsa, artıq onun üçün gələcək qorxusu yoxdur, keçmişdən dolayı hüznlü də olmayacaq”(Bəqərə, 2/38);
- azmamaq üçün çalışmalıdır: “... Rəbbimiz! Bizi doğru yola yönəltdikdən sonra qəlblərimizi azdırma, bizə yanından bir rəhmət bəxş et...” (Ali-İmran, 3/8);
- bilməlidir ki, O, azmayanı azdırmaz: “Onlar nə zaman yoldan azdılarsa, Allah da Onların qəlblərinin azmasına izin verdi” (Saf, 61/5);
Qurani-Kərimə görə, bu işlər insanın azmasına yol açar:
- ənənəyə kor-koranə bağlılıq: “... Onlar: “Atalarımızın ənənəvi bir inanca bağlı olduğunu gördük, biz də onların izindən getsək, mütləq doğru yolu tapa bilərik”, - deyirlər” (Zuxruf, 43/22);
- doğru yolda olduğunu zənn etmək: “Onlara: “Allahın endirdiyinə və peyğəmbərə gəlin!” - deyiləndə: “Atalarımızın ... inancı bizə yetər!” - deyirlər” (Maidə, 5/104);
- arzu və həvəsinin arxasınca getmək: “Ondan (Rəbbin ayələrindən) üz çevirən kimsədən daha zalım biri ola bilərmi?” (Kəhf, 18/57);
- zülm etmək: “Xeyr, (özlərinə) zülm edən kimsələr bilgisiz və şüursuzca öz arzu və həvəslərinə tabe olurlar. Artıq Allahın (bu şəkildə) azdırdıqlarını kim doğru yola yönəldə bilər ki?” (Rum, 30/29);
- uca Allahın ayəsini (ayələrini) bilmədən ehkam kəsmək (hökm vermək): “Onlara doğru yolun bilgisi gəldiyi zaman insanları ona inanmaqdan uzaqlaşdıran şey bu cür (belə) düşünmələridir: “Bu, necə ola bilər? İndi Allah fani bir insanımı elçi göndərdi?” (İsra, 17/94);
- şeytana uymaq: “... Şeytanı dost seçənlər ola bilər, əlbəttə, (şeytan) o tipləri azdırar, yaxıb-yandıran bir əzaba yönləndirər” (Həcc, 22/4);
- axirətə inanmamaq: “... Doğrusu, Allahın hüzuruna çıxarılacaqları həqiqətinin yalan olduğunu söyləyən, doğru yola yönəlməməkdə israr edən kimsələr (o gün) hər şeyi itirmiş olacaqlar” (Yunus, 10/45);
- öncə iman edib, sonra inkara yönəlmək: “... Onu inkar etsəniz, unutmayın ki, göylərdə və yerdə olan hər şey Allaha aiddir”;
- ehtiyacsız olduğunu düşünmək: “Bəli, bəli, insan mütləq azar, ehtiyacsız olduğunu düşünəndə...” (Ələq, 96/6-7);
Qurani-Kərimə görə, uca Allah kimlərə hidayət verməz:
- uca Allaha üsyan edənlərə;
- həqiqətə arxa çevirənlərə;
- günaha gömülənlərə;
- zülm edənlərə;
- inkar edənlərə;
- nəfsinin istəklərinə tabe olanlara;
- israf edənlərə;
- şübhəçilərə;
- qəlbi sərtləşənlərə;
- yalan danışmağı təbiət halına gətirənlərə;
- doğru yoldan azan qövmə;
- inkarda israr edənlərə;
- ayələri inkar edənlərə;
- təqlidçilərə;
- imandan sonra inkara yönələnlərə;
- elçi ilə arasını ayıranlara;
Qurani-Kərimə görə, uca Allah bu qullarına hidayət verər:
- ağıl və beş duyğudan doğru istifadə edənlərə;
- iman edənlərə;
- saleh əməli olanlara;
- tövbə edənlərə;
- uca Allaha yönələnlərə;
- Qurani-Kərimə tabe olanlara;
- elçiyə tabe olanlara;
- uca Allaha (Onun kitabına) sarılanlara;
- cihad edənlərə;
Qurani-Kərimə görə, bu özəlliklər insanın hidayətinə mane olur:
- təkəbbür;
- yersiz inad, yanlışda israr;
- nəfsinə kölə olmaq;
- cəhalət;
- varlığın anlamını, məqsədini, hikmətini düşünməmək;
Qurani-Kərimə görə, hidayət insanı müsbətə, xeyirə doğru dəyişdirər, qəlbinə hüzur verər, onu yönəldər:
- uca Allaha qulluğa;
- başqa varlıqlara qulluqdan imtinaya;
- köləlikdən azadlığa;
- uca Allah qorxusuna (sevən sevdiyini itirməkdən qorxar);
- yalnız Ona təzimə;
- Ona sımsıx sarılmağa;
- Ona təslimiyyətə;
- Onu haqqı ilə anmağa;
- ilahi rizaya;
- xeyir işlərə;
- ədalətə;
Hidayət işıq, dəlalət (azma) qaranlıqdır. Uca Allah təkcə insana deyil, bütün varlıqlara hidayət vermişdir: Günəşin, Ayın, hər planetin, suyun, küləyin... öz yolu var...
Qurani-Kərim hidayət kitabıdır. İnsanın hidayətə qovuşması uca Allahın əl-Hadi adının təcəllisidir. O, hidayətin qaynağıdır.
Uca Allah insana hidayət rəhbərləri vermişdir:
- onu inanmaq, doğru yolu tapmaq özəlliyi ilə yaratmışdır;
- ağıl vermişdir;
- vəhy nazil etmişdir;
- elçilər göndərmişdir;
Kimə hidayət verilibsə, ona ən böyük nemət verilib. Qurani-Kərimə görə, nemət verilənlər bunlardır:
- ən-Nəbiyyun (elçilər); (Nisa, 4/69)
- əs-Siddiqun (həqiqətə sadiq olanlar); (Nisa, 4/69)
- əş-Şühəda – haqqa şahid olanlar; (Nisa, 4/69)
- əs-Salihin – inandığını həyatına daşıyanlar, islah edən əməlləri olanlar; (Nisa, 4/69)
Uca Allah buyurur ki, heç şübhə yoxdur ki, yeganə rəhbərlik Allahın rəhbərliyidir, (Ənam, 6/71) O, doğru yola yönələnlərin hidayətini artırar. (Muhamməd, 47/17)
Hidayət ilahi rəhbərlikdir – Fatihə surəsində hidayət istəyənlərə ikinci sıradakı Bəqərə surəsinin ikinci ayəsində cavab verilmişdir: içində şübhə olmayan bu kitab müttəqilər üçün bir ilahi rəhbərlikdir. Doğru yol Qurani-Kərimdən başlayır, müttəqi də təqva sahibi olan, məsuliyyət şüuru ilə yaşayan, günahlardan çəkinən, əzabdan qorunan kimsədir.
Hidayət yaradılış hədəfinə, ilahi rizaya, uca Allahın seçdiyi həyat tərzinə uyğun yaşamaqdır: “O, hər şeyə yaradılışdan bir ölçü və hədəf təqdir etdi, sonra (o ölçüyə uyaraq hədəfinə qovuşacaq) istiqamətə yönəltdi” (Duhan, 44/38-39).
Hər varlığın bir məqsədi var, hər varlıq mənalı və məqsədli yaradılıb: “... Biz göyləri, yeri və bu ikisi arasındakıları oyun olsun deyə yaratmadıq... gerçək bir hədəf üçün yaratdıq” (Möminun, 23/115). “İndi Bizim sizi boş yerə və hədəfsiz yaratdığımızı, (hesab vermək üçün) Bizə qaytarılmayacağınızı düşünürsünüz, eləmi?” (Ənkəbut, 29/2-3)
Qurani-Kərim buyurur ki, insan inandım deməklə canını qurtara bilməz: “Yoxsa o (inandıq deyib də) pislik etməyi davam etdirənlər Bizdən yaxa qurtaracaqlarınımı düşünürlər! Nə bərbad düşünürlər!”(Ənkəbut, 29/4)
Qurani-Kərim buyurur ki, uca Allah hidayəti istəyənə verir ( Bəqərə, 2/272), elçinin işi dəvətdir,(Şura, 42/52-53) iman et, haqqa yönəl, O da hidayəti yaratsın, (Təğabun, 64/11; Rəd, 13/27) iradə hürriyyətin var, seçim sənə aiddir, hər kəs hidayətə möhtacdır, O, hidayət istəyənin hidayətini artırar.(Kəhf, 18/13; Məryəm, 19/76)
Hidayətin üç anlamı var: açıqlama (maariflənmə), doğru yola yönəltmə (azmaqdan qoruma), uca Allahın bizim üçün hidayəti yaratmasını istəmə. (Ebu Mansur el-Maturidi, göstərilən qaynaq, s. 48)
Uca Allah buyurur ki, O, doğru yola yönələnlərin hidayətini artırar, onlara qorunma gücü bəxş edər.
Hidayətə qovuşmaq insanı günahlardan, anlamsızlıqdan, ümidsizlikdən, köləlikdən, qorxunc aqibətdən qoruyar.
Hidayət uca Allahın lütfü ilə insana yol göstərməsidir. Onun hidayət vasitələri çoxdur: ağıl, duyğular, haqq ilə batili ayıran dəlillər, elçilər, ilahi kitablar...
Hidayətdə olanın hidayət istəməsi daha çox hidayət tələb etməsi və doğru yolda qərarlılıq diləməsidir: bizi doğru yolda qərarlı qıl, o yolda getməyi ehsan et, ey Rəbbimiz!
Hidayət uca Allahın inananlara vəd etdiyi zəfərə qovuşmaqdır.
ÜÇÜNCÜ AYƏNİN ANLAMI
الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ
وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ
“O hidayətə qovuşanlar ki, idrakı aşan həqiqətlərə (qeybə) bütünü ilə iman edərlər, namazı istiqamət üzrə qılarlar, onlara davamlı lütf etdiyimiz şeylərdən (ehtiyac sahiblərinə) xərcləyərlər”
1) Qeyb anlayışı – hidayətə qovuşanlar qeybə bütünü ilə (tam) iman edərlər.
“Qeyb” sözü ərəbcədir, “ğ-y-b” kökündəndir. Qurani-Kərimdə eyni kökdən olan sözlər altmış kərə işlədilmişdir, bu mənaları var:
a) “qeybət etmək” – “Biriniz o birinizin arxasından qeybət etməsin”. (Hucurat, 49/12)
b) “qeyb” – “Onlar qeybə inanırlar” (Bəqərə, 2/33).Qurani-Kərimdə qırx doqquz kərə “gayb” / “əl-ğayb” sözlərinə yer verilmişdir (“ğeyb” sözünün cəmi “ğuyub”dur).
c) “dərinlik” (“ğayabəh”) – “Onu götürüb quyunun dibinə atmağa ittifaqla qərar verdikləri zaman...”;(Yusuf, 12/10)
“Qeyb” sözü məsdərdir. Bu anlayış duyğularla bilinməyən, insan bilgisinin əhatəsinə girməyən (qavranılması mümkün olmayan) hər şeyi ifadə edir.(Rağıb əl-İsfahani, Müfrədat, İstanbul, 2012, s. 761)
Uca Allah buyurur: “Göydə və yerdə gizli heç bir şey yoxdur ki, apaçıq bir kitabda olmasın”. (Nəml, 27/75)
Qeyb insana aid bir anlayışdır, uca Allah üçün qeyb yoxdur: “Allah qaib olanı da, müşahidə ediləni də biləndir”. (Ənam, 6/73)
Qeyb olanın müşahidəsi mümkün deyil, duyğular onu anlaya bilməz, ağılın onu dərk etmək imkanı yoxdur. Qeybin varlığını doğru xəbərlə (vəhylə), onun varlığını göstərən işarələrlə bilmək olar: “İman müşahidəsi mümkün olmayan, xəbərlə sabit, yalnız iradi olaraq təsdiq edilməyə bağlı (insan heç bir təzyiq olmadan seçməli və seçdiyini qəlblə təsdiq edib dillə söyləməlidir – S.H) bir sahə ilə əlaqədardır. Bu baxımdan qeybin ünsürləri Allah, mələklər, elçilər, ilahi kitablar, axirət aləmidir. O, imanın ana mövzusudur, qeybə inanmaq da möminin başlıca özəlliyidir” (Maturidi, Tevilatu ehlis-sunne, c.I, s. 373).
Qurani-Kərimə görə:
- qeybi ancaq Allah bilir; (Ənam, 6/59; Yunus, 10/20; Nəhl, 16/177)
- göylərdə və yer üzündə olan heç bir varlıq qeybi bilməz; (Nəml, 27/65; Cin, 72/26)
- elçilər qeybi bilməzlər, (Şuara, 26/112) hz.Aişə belə buyurur: “Kim Allah Rəsulunun qeybi bildiyini söylərsə, yalan söyləmiş olar, çünki O, qeybi uca Allahdan başqa kimsənin bilmədiyini bəyan etmişdir”.
Ardı var...