Bu gün Beynəlxalq TRİZ günüdür. TRİZ nədir?

İlham Əhmədov: "TRİZ,  rusca – “Теория решения изобретательских задач” - sözlərinin baş hərflərindən yaranıb, mənası “İxtira məsələlərinin həlli nəzəriyyəsi”  deməkdir.  Metodologiyanın müəllifi Genrix  S. Altşullerdir. Bu gün dünyada çox məhşur olan bu nəzəriyyə ilk dəfə keçən əsrin ortalarında Bakı şəhərində yaradılmış və bugün dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin sənayesində böyük uğurla tətbiq edilir.  G.Altşullerin ailəsi  onun  5 yaşı  olanda Daşkənddən Bakıya köçmüşdür.  O orta təhsilini və natamam ali təhsilini Bakıda almışdır. G. Altşuler Azərbaycan Neft və Kimya İnstitunun (indiki ADNSU) məzunudur. SSRİ dağılana qədər Bakıda yaşamış, daha sonra RF-na köçmüşdür.

G.Altşullerin 1998-ci ildə vəfat edib. 1970-ci ildə dünyada ilk dəfə olaraq Bakıda “İxtirayaradıcılığı” məktəbi açmışdır.

G.Altşuller ilk  ixtira şəhadətnaməsini 17 yaşında almışdır, 22 yaşında artıq onun 10 ixtira şəhadətnamisi vardı.  Gənc yaşlarından onun həyatının əsas məqsədi ixtiraçılıq problemlərinin həlli üçün ümumi bir nəzəriyyə yaratmaq idi.

TRIZ-in ilk versiyası, mühəndislik problemlərinin həlli və yeni  ideyaların ortaya çıxması prosesində nümunələr tapmağa yönəlmişdir.  

TRİZ nəzəriyyəsini yaratmaq üçün G.Altşuller bir müddət patent idarəsində işləmiş, orada 40 min patenti  təhlil edərək ümumiləşdirmələr aparmış, nəticədə bu nəzəriyyəni yaratmışdır.  TRIZ üzərində işi o, 1946 -cı ildə başlamış, bu sahədə ilk nəşri özü və Rafael Shapiro tərəfindən 1956 -cı ildə nəşr edilmişdir.  

G. Altshuller 1948-1998-ci illərdə sistematik olaraq 50 il ərzində TRIZ dərsləri verdi və bu təlimlərın çox hissəsi  əsasən  Bakı şəhərində təşkil olundu. Bu kurslar 40 il ərzində Bakıda təşkil olundu.  1970-ci illərə qədər  isə TRIZ təlimi əsasən eksperimental seminarlar  formatında keçirildi.

TRIZ-in əsas postulatı belədir: texniki sistemlər müəyyən qanunlara uyğun olaraq inkişaf edir, bu qanunlar müəyyən edilə bilər,  bu əsasda ixtiraçılıq problemlərinin həlli üçün bir alqoritm yaratmaq üçün istifadə edilə bilər. G.S. Altshuller həyatını TRIZ-in yaradılması, təkmilləşdirilməsi, sonrakı inkişafı vənəticədə güclü düşüncə nəzəriyyəsinin yaranmasına həsr etdi. O,  bu çox mühüm işə ömrünün 50 ilini sərfetdi.

Ümumən TRİZ  mühəndis-texniki məsələlərinhəllinə dəstək məqsədi ilə yaradılmışdır. TRİZ nəzəriyyəsinin tətbiqi innovasion həllərin axtarışprosesini xeyli sürətləndirir. Bu gün texnoloji cəhətdən inkişaf edən ölkələrdə innovasiyaları məhz TRİZ texnologiyası əsaında yaradılır.

TRİZ-in iki əsas ideyası var:

1. Sistemlərin inkişafı ziddiyyətlərin kəskinləşməsi və həlli yolu ilə baş verir. TRİZ sistemlərin inkişafı zamanı yaranan ziddiyyətlərin həllinə yönəlik metodika və üsullar sistemindən ibarətdir.

2. Texniki sistemlər obyektiv qanunlarla inkişaf edir. Bu qanunları öyrənmək və istifadə etmək mümkündür.

Klassik TRİZ-in yaradılması prosesində G.S. Altşuller xeyli sayda öz  ardıcıllarını yetişdirmişdi. Onun ardıcılları TRİZ-in ayrı-ayrı istiqamətlərini inkişaf etdirmiş, bu nəzəriyyəni bütün dünyada yaymışlar. Onun ardıcıllarından dünyaca tanınmış isimlərdən bir çoxu  2019-cu ildə Bakıda bir elmi konfrans da təçkil etmişdilər. Konfransın təşkilatıçısı və təşəbbüskarı, türk alim, prof. Əli B. Kutvan idi.

TRIZ - İxtira  problemlərin həlli nəzəriyyəsi kimi

İxtira problemlərin həlli nəzəriyyəsi və ya TRIZ, texniki problemlərin həlli və texniki sistemlərin təkmilləşdirilməsi üçün metodlar  sistemidir. TRIZ ideyası, fərqli texniki problemlərin eyni üsullarla həlledilməsidir. TRIZ 40 ümumi təyinatlı ixtiraçılıq texnikasına, 76 standart həll şablonuna, əlavə bir neçə başqa ideya və fikirlərə əsaslanır. Hər hansı bir problemi həll etmək üçün TRIZ istifadəçiləri problemi ümumiləşdirilmiş formata salır,  müvafiq metodlardan istifadə edərək bu problemi həll edir,  daha sonra ilkin problemə qayıdır və tapılan həlli  burda tətbiq edirlər.

Sovet dövründə TRIZ ətrafında müzakirələr  onun yaradıcılarının qapalı qrupu çərçivəsindən kənara çıxmadı; TRIZdəki potensial dəyişikliklər və inkişaf əsasən Altshuller tərəfindən şəxsən  yaradılırdı. İntensiv olmasa da TRIZ -in praktik tətbiqi  SSRİ -də başlanmışdı.

1990 -cı illərdə TRIZ keçmiş SSRİ-dən kənarda da tanındı və çox sürətlə yayıldı.  TRİZ-i ilk tətbiq edən şirkətlərdən biri  SAMSUNG oldu. Bu şirkət yeniliklər yaradarkən TRIZ texnologiyasından  fəal şəkildə istifadə edirdi. 2000 -ci illərdə TRİZ  barədə elmi məqalələr dərc edilməyə başlandı, amma elmi dairələrdə  hələ az tanınırdı. Məsələn, QS Dünya Universitetləri Sıralamasında ilk 30-luqda olan texnoloji universitetlərdə mühəndislik dizaynı və yeni məhsulların hazırlanmasına həsr olunmuş 294 kursdan yalnız ikisi tədris proqramında TRIZ -dən bəhs edir.  Bu illərdə TRIZ, mühəndislik fəaliyyətinin ilkin mərhələsində istifadə üçün qabaqcıl və səmərəli metodlardan biri idi, eyni zamanda sənaye şirkətləri tərəfindən  tətbiqi hələ də məhdud idi, TRIZ ilə elm arasında əlaqə zəif idi.

İxtira situasiyası və ixtiraçı problemi

Altshullerə görə,  hər hansı bir ixtiraya gedən yolda ilk addım, problemi  düzgün qoymaq, onun qoyuluşundaümidsiz və əhəmiyyətsiz  detalları kənara ataraq məsələni yenidən formalaşdırmaqdır. Bundan sonra, ixtira  vəziyyətini standart bir mini problem olaraq yenidən formalaşdıra bilərsiniz: "İdeal son nəticəyəgörə, hər şey olduğu kimi qalmalı, amma ya zərərli, lazımsız keyfiyyət yox olmalı, ya da yeni, faydalı bir keyfiyyət ortaya çıxmalıdır". Mini problemin əsas fikri əhəmiyyətli (və bahalı) dəyişikliklərdən qaçmaq və əvvəlcə sadə həlləri düşünməkdir.  Mini problemin formalaşdırılması problemin daha dəqiq təsvirinə kömək edir. Bu mərhələdə bu suallara cavab tapılmalıdır:

Sistem hansı hissələrdən ibarətdir, necə qarşılıqlı təsir göstərir?

Hansı əlaqələr zərərlidir, mane olur işə,  hansılarneytraldır və hansılar faydalıdır?

Hansı hissələr və əlaqələr dəyişdirilə bilər və hansıları dəyişdirilə bilməz?

Hansı dəyişikliklər sistemin yaxşılaşmasına və hansı dəyişikliklərin pisləşməsinə səbəb olur?

Ziddiyyətlər  Mini problem formalaşdırıldıqdan, sistem təhlil edildikdən sonra, Altshuller nəzəriyyəsinə görə, sistemin bəzi parametrlərini yaxşılaşdırmaq üçün dəyişiklik cəhdlərinin digər parametrlərin pisləşməsinə səbəb olduğu aşkar edilir. Məsələn, bir təyyarə qanadının gücünün artması onun ağırlığının artmasınavə əksinə - daha yüngül qanad gücünün azalmasına səbəb ola bilər. Sistemdə bir ziddiyyət, bir ziddiyyətvar.

TRIZ 3 növ ziddiyyət olduğunu qəbul edir:

İnzibati ziddiyyət: "sistemin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac var, amma bunu necə edəcəyimizi bilmirik ".Bu ziddiyyət ən zəifidir, əlavə materialları öyrənməklə və ya inzibati qərarlar qəbul etməklə aradan qaldırıla bilər.

Texniki ziddiyyət: "sistemin bir parametrinin təkmilləşdirilməsi başqa bir parametrin pisləşməsinə gətirib çıxarır." Texniki ziddiyyət, ixtiraçılıq probleminin qoyulması, onun formalaşdırılmasıdır. İnzibati ziddiyyətdən texniki ziddiyyətə keçid problemin çətinliyini  xeyli azaldır, həll yollarını daraldır, sınaq və səhv metodundan hazır standart həllərə keçməyə imkan verir.

Fiziki ziddiyyət: "sistemi təkmilləşdirmək üçün onun bir hissəsi eyni zamanda fərqli fiziki vəziyyətlərdə olmalıdır ki, bu da mümkün deyil." Fiziki ziddiyyət daha fundamentaldır, çünki ixtiraçı təbiətin fiziki  qanunları ilə  zidd şəraitə gələ bilər.   Problemi həll etmək üçün ixtiraçı fiziki effektlərin sorğu kitablarından və onların tətbiq cədvəllərindən istifadə etməlidir.  

Öz  iqtisadi əhəmiyyətinə və  populyarlığına görə TRİZ  qeyri səlis məntiq  nəzəriyyəsi ilə müqayisə edilə bilər. Son 20 ildə dünyada  yaradılan  innovasiyaların xeyli hissəsi  TRİZ vasitəsi ilə hazırlanmışdır.  Bu gün Yaponiya, Çin, Cənubi Koreya, ABŞ və Avropanın çox ölkələrində TRİZ çox uğurla tətbiq edilir.  Hətta  Yaponiya və Koreyanın universitetlərinə qəbul imtahanlarında TRİZ-dən suallar daxil edilir.  Dünyanın bir çox aparıcı texnoloji Universitetlərdə TRİZ fənni  tədris edilir.  Təəssüf ki, Bakıda yaradılan bu  nəzəriyyə haqqında burda çox az insanın məlumatı var. TRİZ-dən təhsil sahəsində də geniş istifadə edilr. TRİZ Pedaqogika adlı yeni pedaqoji  fəaliyyət istiqaməti artıq 20 ildir inkişaf edir".

Paralel.az