Tullanntıların idarə edilməsində Mardoviya təcrübəsi
 
Bakı ilə eyniliklər olsa da onların uğuralı daha  çoxdur
 
Dünya təcrübəsi göstərir ki, tullantıların idarə edilməsi hüquqi, texniki, iqtisadi və ekoloji aspektləri əhatə edən mürəkkəb prosesdir. Rusiyada müasir tullantıların idarə edilməsi sistemini yaratmaq üçün bir sıra qanun və qaydaların hazırlanması və qəbul edilməsi, həmçinin hər bir regionun və əhalinin ərazisində bərk məişət tullantılarının (MT) qənaətcil və ekoloji cəhətdən təhlükəsiz idarə edilməsini təşkil etmək lazımdır. MT-nın idarə edilməsinin məlum modellərinin təhlili aparılmış və onların təşkilati-inzibati, texnoloji və riyazi modellərə təsnifatı təklif edilmişdir. MT-nın regional idarə edilməsinin modelləşdirilməsi sahəsində yerli və xarici inkişaf təcrübələri nəzərə alaraq, optimallaşdırma metodu kimi tullantıların həyat dövrünü, idarəetmə iyerarxiyasını və çoxməqsədli genetik alqoritmini nəzərə alan inteqrasiya olunmuş model təklif olunur. Model bütün məlum olanlardan mükəmməli hesab edilir və müəyyən tullantıların idarə edilməsi ssenarisi üçün maddi, enerji, iqtisadi və ekoloji parametrləri kəmiyyətcə qiymətləndirməyə, mövcud və planlaşdırılan tullantıların idarə edilməsi sxemlərini müqayisə etməyə və optimal olanı seçməyə imkan verir.
Rusiyada bərk məişət tullantılarının toplanması və idarə edilməsi üzrə yeni modelin tətbiq edildiyi regionlardan biri də Mardovya vilayətidir.
.......
 
Mordoviyada tullantıların yığılmasının müasir modeli tətbiq edilir. "Greenpeace" Rusiyaya görə, 2017-ci ildə Saransk bərk məişət tullantılarının (BM) ayrıca toplanması üçün infrastrukturun mövcudluğu baxımından ölkədə birinci yeri tutub. Bu, yerli hakimiyyət orqanları ilə Almaniyadan olan tərəfdaşlar arasında əməkdaşlığın nəticəsi idi. Bu gün Mordoviyanın paytaxtı tullantıların ayrıca toplanmasının Avropa modelinin uğurla kök saldığı bir neçə Rusiya şəhərlərindən biridir. Vətəndaşların 80 faizinin həyətində təkrar emal üçün konteynerlər quraşdırılıb. Müqayisə üçün qeyd edək ki, Rusiya Federasiyası ərzisinin cəmi 9,2 faiində bu cür çeşidli tullantı qutuları var.
 
Saranskda tullantıların idarə olunması sisteminin modernləşdirilməsinə 2011-ci ilin payızında başlanılıb. Bələdiyyə orqanları sırf praqmatik xarakter daşıyan səbəblərə görə məişət tullantılarının "siniflərə görə" toplanmasının Qərb sxeminə keçməyə məcbur oldular. Yerli bərk tullantı poliqonu artıq davamlı artan tullantı axınının öhdəsindən gələ bilmədi və tikinti üçün getdikcə inkişaf etdirilən şəhərətrafı ərazidə bu məqsədlər üçün sadəcə yeni sahələr yox idi. Yalnız bir çıxış yolu var idi: bərk tullantıların miqdarını azaltmaq, çünki çeşidlənmiş tullantılar artıq zibil deyil, xammaldır.
 
O vaxtdan bəri Saranskda zibillərin yığılması və utilizasiyası yerli kommunal xidmətlər idarəsi tərəfindən deyil, yarım əsrdən artıqdır ki, tullantıların utilizasiyasında ixtisaslaşmış, alman tərəfdaş olan "Greenpeace" şirkəti tərəfindən həyata keçirilir. Şirkət dünyanın bir çox ölkəsində fəaliyyət göstərir. Maraqlıdır ki, Almaniyada "Greenpeace" şirkət ən böyük gümüş istehsalçılarından biri hesab olunur. Gümüş  məmulatlarinin xammal mənbəyi isə adi məişət tullantılarıdır.
 
"Greenpeace" şirkətinin təşəbbüsü ilə  Almaniyanın selektiv tullantıların toplanması modelinə tam keçidi on altı il çəkib.
 
Mordoviyanın paytaxtında layihəni başladan Qərb tərəfdaşları ona iki milyon avro sərmayə qoydular. Saranskın həyətlərindən tullantı üçün yararsız metal qablar yoxa çıxıb, onlar tamamilə təkərli plastik avrokonteynerlərlə əvəzlənib. Köhnə tutulantı maşınları isə öz yerini müasir ağır yük maşınlarına verdi. şəhərdən bütün tullantılar 15 yük maşını ilə çıxarılır və bundan əvvəl bunun üçün ən azı 90 köhnəlmiş zibil maşını istifadə olunurdu.
 
Saranskdə hündürmərtəbəli binalarının həyətlərində müxtəlif ölçülü tullantılar üçün nəzərdə tutulmuş adi boz qabların yanınd sarı rəngdə, qapaqlı şüşə, kağız, karton, plastik və metal tullantılar üçün “Avro-tullantı qutuları" yerləşdirilib.

Əvvəlcə sarı qutulara atılan qarışıq tuılağntıların miqdarı yarıya çatırdısa, indi bu “qüsurlu”ların faizi minimaldır.
 
- Bir vaxtlar biz uşaqlardan başlayaraq izahat işlərinə diqqət yetirirdik: məktəblilər üçün bukletlər, bağça uşaqları üçün rəngləmə kitabları nəşr etdik. Ümumilikdə 30 minə yaxın broşür hazırlanıb, buna məktəblərdə xüsusi dərslər və TV-də reklamlar əlavə olunub. - Nəticədə eksperiment uğurlu alındı. Təbii ki, bu hələ başlanğıcdır. Məsələn, Almaniyanın özündə selektiv tullantıların toplanması modelinə tam keçid üçün 16 il lazım olub.
 
Saranskdəki həyətlərdə quraşdırılmış 3323 konteynerin hər altıncısı çeşıdli tullantıların yığılması üçün nəzərdə tutulub. Daha sonra sarı qabların içindəkilər tullantıların çeşidlənməsi zavoduna gedir. Burada onlar üç fraksiyaya bölünür: kağız və karton, polimer qablaşdırma və plastik şüşə. Hər ay 200 tondan çox kağız təkrar emala göndərilir. 300 min əhalisi olan şəhər üçün bu rəqəm çox əhəmiyyətlidir. Tullantı kağız Penzaya, karton və divar kağızı istehsal edən kağız fabrikinə göndərilir. Plastik tullantılar qablaşdırma polimerləri emal edən zavoda gedir.
Qeyd edək ki, bu müəssisələrin gücü hələ də az yüklənib və ildən-ilə artan təkrar emal olunan materialların həcmini emal etməyə hazırdır.
 
Bu gün Mordoviyanın paytaxtında məişət tullantılarının təxminən 12 faizi (Bakıda isə cəmi 5 faizi) çeşidlənir və təkrar emal olunur. Növbəti illərdə bu pay 20-30 faizə qədər artacaq. Təcrübə bütün respublikaya yayılacaq - keçən il keçirilən müsabiqənin nəticələrinə əsasən Almaniyanın tərəfdaş şirkəti bərk məişət tullantılarının emalı üzrə regional operator oldu. İnvestorların planlarına tullantıların emalı zavodunun tikintisi daxildir.
Poliqon torpağın mühafizəsi, süzülmə sularının təmizlənməsi və yaranan bioqazın çıxarılması ilə tikiləcək. Buraya ölkənin hər yerindən tullantılar gətiriləcək. Bu məqsədlə rayonlarda bir neçə tullantıların daşınması məntəqəsinin tikintisi nəzərdə tutulur. Gələcəkdə layihənin icrası ilə rayonda hazırda mövcud olan bütün zibilxanalar mərhələli şəkildə bağlanacaq. Xarici investorlar bunun kifayət qədər real olduğuna inanırlar.

Dəniz Nəsirli
 
Yazı Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə yardımı ilə, "Təbiətdə zibil yox, tullantı - xammal var" layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
Yazida əks olunan fikir və mülahizələr müəllifə aiddir və Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin rəsmi mövqeyini əks etdirməyə bilər.