Bizim alimlər vardı... - II yazı
Elm günü münasibətilə
Deyirlər yaxşı alim olmaq asandır, yaxşı insan olmaq çətindir. Deyirəm burda müəyyən həqiqət var, yaxşı insan olmaq doğrudan da, çətindir. Amma yalnışlıq da var, yəqin məsəlin müəllifi elmdən, alimdən uzaq olub. Ətrafımıza diqqətlə baxsaq, yüzlərlə, minlərlə yaxşı insan var, amma yaxşı alimləri barmaqla saymaq olar. Deməli, yaxşı alim olmaq daha çətindir. Mənim qəhrəmanım Tofiq müəllim isə, hər iki çətinliyi aşmışdı, həm yaxşı alim, həm də gözəl insandı... Bəli, xatirələr məni yenidən qanadına alır, yaxın keçmişə - 80-lərə, həyatımın elmli, alimli illərinə aparır...
Mən ixtisasca geo-kimyaçıyam, Universitetdən sonra Bakıda Geologiya İnstitutunda işləmişəm. Aspirantlıq dövrümü Moskvada keçirmişəm, namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişəm. Amma həmin dövrdən ədəbiyyatla maraqlanırdım, hətta “Komsomolskya Pravda”ya yazırdım. Bir-iki qeydimi vermişdilər, elə bil dünyanı mənə vermişdilər. İnstitutda da, yaşından asılı olmayaraq, ədəbiyyatı sevənlərlə, bilənlərlə dostluq edirdim. Tofiq Həsənovu mən belə kəşf etmişdim. O, ixtisasca poleontoloq, elmlər doktoru idi. İxtisasımız ayrı, yaş fərqimiz çox olsa da, xobbimiz bir idi. Tofiq müəllim rus və dünya ədəbiyyatını yaxşı bilirdi. Tez-tez 4-cü mərtəbəyə, onun yanına qalxırdım, elmdən, ədəbiyyatdan söhbətlər edirdik. Bir dəfə mənə məhşur rus poleontoloqu və fantast-yazıçısı İvan Yefremovu oxumağı tövsiyə etmişdi. Onun həmin dövrdə qadağan olunan “Ças Bıka” kitabı haqqında məlumat da vermişdi...
Və 87-ci ilin məlum hadisələri... Xalqımızın böyük oğlu Heydər Əliyevi Moskvada Siyasi Bürodan və vəzifədən uzaqlaşdırdılar. Bizim Geologiya İnstitutunda da Heydər Əliyevin şəkillərini çıxarmağa, atmağa başladılar. Mən həmin portretlərdən birini, xoşuma gələni gətirib otağımda, yanımda divardan asdım. Bu şəklə görə başım çox ağrılar çəkdi, qulağım çox sözlər eşitdi. Otağa girənlərin hər biri mənə irad bildirməyi özünə borc bilirdi. Hətta yaşlı partkomumuz Sveta xanım “gənc kommunistə yaraşmır” demişdi. Hamısına bir cavabım vardı, deyirdim indi adi məktəb direktoru olmaq çətindir. Heydər Əliyev öz gücünə general mərtəbəsinə yetişib, Azərbaycana rəhbərlik edib, hətta Siyasi Büroya qədər yüksəlib. Deməli, kişi dahidir!
Şəkil təbii ki, Tofiq müəllimin də gözündən qaçmamışdı. Bir dəfə oturub xeyli baxdı, dedi “bu kişi bizim qohumumuzdur, hətta şəxsi tanışlığımız da var, xeyirdə-şərdə bir-iki dəfə görüşmüşük”. Sonra təəccüblə baxdığımı görüb əlavə etdi ki, “uzaq qohumuq, hardasa qudayıq”. Qohumluq söhbətində dərinə getmədik, amma münasibətlərdə dərinə getdik, faktiki olaraq, mən onu yenidən kəşf etdim. Tofiq müəllimin otaqda işçiləri vardı, amma mən çox vaxt tək olurdum, ona görə tez-tez gəlirdi. Təbii ki, bu gəlişlərin aşağıda açıqlayacağım səbəbləri də yox deyildi, amma bizi ümumi maraqlar da birləşdirirdi. Ədəbiyyatdan, arabir siyasətdən, kasıbçılıqdan danışır, dərdləşirdik. Tofiq müəllim SSRİ Elmlər Akademiyasının gəmisində dünyanın yarısını gəzmişdi, öyrənmişdi, çox yerlər görmüşdü, çox şeylər bilirdi...
Məhşur Çin filоsоfu Kоnfutsinin yaхşı bir kəlamı var, deyir yüz dəfə qaranlığı söyməkdənsə, bir dənə şam yandırmaq yaхşıdır. Bu sözlər elə bil qəhrəmanımın adına yazılmışdı. Tofiq müəllimin də qaranlığı söyməklə, yəni pislə, şər işlə arası yох idi. Оnunku хeyir işdi, yaхşılıq etməkdi. Məndən yaşca və başca çox böyük olsa da, sadə və səmimi insan idi. Оdur ki, işim çətinə düşəndə, dalana dirənəndə Tofiq müəllimə müraciət edir, оnunla məsləhətləşirdim. Sağ оlsun – bildiyini məndən əsirgəmir, sözün əsil mənasında, yоlumda şam yandırırdı. Və yavaş-yavaş isti münasibətlərimiz yaranırdı. Оnu tanıdıqca göztохluğuna və şükranlığına heyrət edirdim. Inanın ki, bu kişi paхıllıq nə оlduğunu bilmir, Allahın verdiyinə daim şükr edirdi. Оndan bir nəfər haqqında bir pis kəlmə eşitməmişdm. Yaхşı tərəfi varsa deyir, оlmayanda dinmirdi.
Bəli, biz Tofiq müəllimlə qohumluq söhbətində dərinə getməsək də, İnstitutda gedirdilər. Kişini sözün əsl mənasında, gözüm-çıxdıya salmışdılar. Bilmirəm göstəriş hardan gəlirdi, amma ona qarşı əməlli-başlı kompaniya gedirdi. Elmi Şuranın iclaslarına dəvət etmirdilər, özü gələndə də irəli dəvət etmirdilər, arxada elmlər namizədlərinin yanında əyləşirdi. Halbuki, elmlər doktorları hamısı, o cümlədən Tofiq müəllim Elmi Şuranın üzvü idi. Abırlı adam idi, öz yerini bilirdi, artıq iclaslara da gəlmirdi. Səhv etmirəmsə, həmin dövrdə İnstitutda “Paleontologiya” jurnalı nəşr edilirdi, redaktoru da Tofiq müəllm idi, redaksiyası da onun otağında yerləşirdi. Günlərlə vaxtını bu jurnala həsr edirdi, otağında işləyirdi, az-az görüşürdük...
Bundan sonra, Tofiq müəllimlə yollarımız hardasa 10 illik ayrıldı. 90-larda İttifaqda və Respublikada hərc-mərclik dövrü başladı, Akademiyada iş faktiki olaraq dayandı. Mən birdəfəlik elm sahəsindən getdim və mətbuata keçdim. Sonra Respublikanı tərk etdim, bir müddət Rusiyada yaşadım və işlədim. 90-ların axırlarında, vəziyyət düzəlməyə başlayanda Bakıya qayıtdım və “Xalq qəzeti”ndə işə başladım. Akademiyaya, Geologiya İnstitutuna getdim, köhnə dostları, o cümlədən Tofiq müəllimi axtardım. Dedilər ki, burda oturmur, artıq Muzeyin direktorudur, orda olur. Qeyd edim ki, Geologiya İnstitutunu nəzdində H.Zərdabi adına Təbiət Tarixi Muzeyi fəaliyyət göstərir, keçmiş Tele-teatrın arxa tərəfində yerləşir. Muzeyə zəng etdim, getdim...
Tofiq müəllimin ayrıca kabineti, katibəsi, hətta sürücüsü də vardı. Məni çox yaxşı qarşıladı, xeyli söhbət etdik. Artıq Elmlər akademiyasının müxbir üzvü, Azərbaycan Paleontologiya Cəmiyyətinin prezidenti idi. Kişi çoxdan layiq olduğu mərtəbələrə çatmışdı, üzü gülürdü. Mənim işimlə, şəxsi problemlərimlə maraqlandı, kömək təklif etdi, “çox sağ olun” deməklə güclə canımı qurtardım. Amma borclu da qalmadım, görüş çərçivəsində müşahidələrimi qaraladım, “Xalq qəzeti” üçün Təbiət Tarixi Muzeyi və onun rəhbəri haqqında samballı bir yazı hazırladım.
2000-lərin əvvəllərində məni Geologiya İnstitutuna Mətbuat Xidməti yaratmağa dəvət etdilər. İşimlə əlaqədar bəzən Elmi Şuranın iclaslarında iştirak edirdim. Tofiq müəllim də arada gəlirdi, adəti üzrə arxa sırada əyləşirdi. İrəlidə bir vəlvələ, bir zəlzələ yaranırdı ki, gəl-görəsən. Rəhbərliyin işarəsi ilə müavinlər, akademiklər arxaya yüyürürdü, Tofiq müəllimi zorla qaldırıb Prizidiuma gətirirdilər, 1-ci sırada əyləşdirirdilər. Mən dünyanını işinə, 180 dərəcə dəyişməsinə heyrət edirdim, hətta dəhşətə gəlirdim. Düşünürəm ki, mərhum Tofiq Həsənov da həmin hissləri keçirirdi...
Qalib ARİF