“Cənubi Qafqazda regional lider rolunu Azərbaycan öz üzərinə götürüb və bu məsuliyyət həmişə Bakının üzərinə düşüb”.

Paralel.az xəbər verir ki, bu fikirləri rus analitik İrina Fedorovskaya özünün analitik materialında vurğulayıb. O öz məqaləsində digər detallara da toxunub: ”Azərbaycan nəqliyyat logistikası baxımından ən əlverişli coğrafi mövqeyə malikdir. Bu ölkənin Xəzər dənizinə çıxışı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Böyük enerji ehtiyatlarına sahiblik və nisbətən inkişaf etmiş iqtisadiyyat Azərbaycanı regionda lider dövlətə çevirib. Lakin uzun müddət Azərbaycanın bütün daxili və beynəlxalq səyləri Qarabağın qaytarılmasına yönəlmişdi. Azərbaycan hakimiyyəti Qarabağ problemini həll etdikdən və ərazi bütövlüyünü bərpa etdikdən sonra ölkənin beynəlxalq aləmdə mövqelərini ciddi şəkildə gücləndirməyə başlayıb.

Bu gün Azərbaycan diplomatiyasının prioritet istiqamətlərindən biri coğrafi baxımdan yaxın dövlətlərlə və ilk növbədə Mərkəzi Asiya ölkələri (Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Türkmənistan və Tacikistan) ilə əməkdaşlığın genişləndirilməsi və dərinləşdirilməsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanla Mərkəzi Asiya ölkələrini bir çox ümumi cəhətlər ortaq sovet keçmişi və buna uyğun olaraq Rusiya ilə münasibətlərin xüsusi xarakteri, dil yaxınlığı var. Əlbəttə, Tacikistan türkdilli qrupa aid olmasa da, müsəlman dövləti kimi Azərbaycana yaxınlığı ilə seçilir. Çünki dövlətin siyasi institutlarının aparıcı rolunu qoruyub saxlamaqla dini amilin ictimai həyatda əhəmiyyəti çox qabardılır. Bundan başqa, Azərbaycan və Mərkəzi Asiya ölkələrinin elitaları yeni dünya düzənində öz yerlərini tapmaq üçün birləşmək, regionda hər hansı qlobal gücün dominant təsirinin qarşısını almağa çalışmaq kimi məqsədlərə hədəfləniblər. Azərbaycan xarici siyasətində ilk növbədə ikitərəfli münasibətləri inkişaf etdirməyi qarşısına məqsəd qoyub; o, beynəlxalq təhlükəsizlik və sosial-iqtisadi inkişaf problemlərinin həllində beynəlxalq təşkilatların imkanlarından ehtiyatlanır. Düzdür, Azərbaycanın bütün türkdilli dövlətlərlə əməkdaşlığın və inteqrasiyanın gücləndirilmə sində böyük ümidlər bəslədiyi Türk Dövlətləri Təşkilatı onların sayına daxil deyil. Bu, Mərkəzi Asiya ölkələrinə də aiddir. 30 ildən artıq müstəqillik dövründə Azərbaycan imkan daxilində onlarla dostluq əlaqələri qurub. İstisna Türkmənistan ola bilər, Bakının Xəzər dənizinin şelfindəki neft yataqları ilə bağlı fikir ayrılıqları var və buna görə də ölkələr arasında münasibətlərin xarakteri sarkata bənzəyir.

Son illərdə, xüsusən də Qarabağ müharibəsi başa çatdıqdan sonra Azərbaycanın Mərkəzi Asiya ölkələri ilə əlaqələrinin intensivliyi nəzərəçarpacaq dərəcədə artıb. 2021-2023-cü illərdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev dəfələrlə bütün Mərkəzi Asiya ölkələrinə səfər edib, onların rəhbərlərini də Bakıda qəbul edib. O, 2023-cü ilin sentyabrında Tacikistanda keçirilən Mərkəzi Asiya Dövlət Başçılarının beşinci Məşvərət Görüşünə Mərkəzi Asiya regionundan kənardan fəxri qonaq kimi dəvət edilən ilk dövlət başçısı olub. Azərbaycanla Mərkəzi Asiya ölkələri arasında əməkdaşlığın əsas istiqamətləri nəqliyyat, enerji, investisiya və ticarətdir. Bu gün Azərbaycanın region ölkələri ilə ticarət dövriyyəsi 1 milyard dolları ötməsə də, sürətli artım nümayiş etdirir. İlham Əliyev Tacikistanda keçirilən görüşdə bildirmişdi ki, 2022-ci ildə Azərbaycanın Mərkəzi Asiya ölkələri ilə ticarət dövriyyəsi 2021-ci illə müqayisədə 3 dəfədən çox, 2023-cü ilin yeddi ayında isə daha 50 faiz artıb. Bundan əlavə, növbəti üç il ərzində sənaye kooperasiyası, maşınqayırma, avtomobil sənayesi, gəmiqayırma və kənd təsərrüfatı sahələrində müştərək layihələrin həyata keçirilməsi üzrə 1 milyard dollardan artıq həcmdə qarşılıqlı investisiyaların həcmi razılaşdırılıb.

Azərbaycanla Mərkəzi Asiya ölkələri arasında əməkdaşlıqda nəqliyyat kommunikasiyalarının – səmərəli fəaliyyət göstərən logistik dəhlizlərin inkişafı xüsusi yer tutur. Türkiyə bazarlarına çıxış yollarını diversifikasiya etmək istəyənlər Avropaya da böyük maraq göstərir. Bu gün Şərqdən Qərbə uzanan, Çin və Hindistanı Cənubi Avropa ölkələri ilə, eləcə də Cənubdan Şimala birləşdirən, İran və Hindistan mallarının Şimali Avropa bazarlarına daxil olmasına imkan verən bir neçə nəqliyyat dəhlizi layihəsi mövcuddur. Belə ki, Çində inkişaf etdirilən nəqliyyat arteriyaları sistemi həm də Çin mallarının quru yolu ilə – Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz vasitəsilə Avropaya çatdırılmasını nəzərdə tutur. Bu layihəyə Asiyanın (o cümlədən Mərkəzi) və Cənubi Qafqazın (Azərbaycan da daxil olmaqla) bir çox ölkələri daxildir.

Söhbət, ilk növbədə, Çin Qazaxıstan sərhədindən Qazaxıstan, Xəzər dənizi, Azərbaycan və Gürcüstan vasitəsilə Avropaya uzanan Orta Dəhliz və ya Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat 

Marşrutundan gedir. Bu dəhliz çərçivəsində infrastruktur imkanlarının inkişafı Mərkəzi Asiya respublikalarının Türkiyə və Avropa ölkələri ilə ticarət dövriyyəsini artırmaq üçün əlverişli şərait yaradacaq. Artıq bu istiqamətdə müəyyən addımlar atılıb. Belə ki, hələ 2017-ci ildə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu açılıb və Qazaxıstan bu dəmir yolu xəttini Xəzər dənizi vasitəsilə Azərbaycana, daha sonra isə Türkiyə və Avropaya daşımaq üçün fəal şəkildə istifadə edir. Lakin onun gücü artıq Şərq-Qərb marşrutu üzrə yükdaşımalara artan tələbatı ödəmir. Bu gün Azərbaycan BTQ ilə yükdaşımaların həcmini 2024-cü ildə 1 milyon tondan 5 milyon tona çatdırmaq üçün yolun ciddi şəkildə yenidən qurulması və modernləşdirilməsi ilə məşğuldur.

Azərbaycanın liman sənayesi də artan yüklərin öhdəsindən gələ bilmir. Ələtdə yeni Bakı Beynəlxalq Ticarət Limanı genişlənir. 2023-cü ildə onun tikintisinin ikinci mərhələsinin baş planının hazırlanmasına başlanılıb. Tikinti başa çatdıqdan sonra liman ildə 15 yox, 25 milyon ton yükü qəbul edə biləcək. Bundan əlavə, Azərbaycan – Xəzər dənizində ən böyük ticarət donanmasına (50 gəmi) malik olmasına baxmayaraq, Mərkəzi Asiya ölkələrindən yükgöndərənlərə artan ehtiyacı nəzərə alaraq, gəmiqayırma zavodunun genişləndirilməsinə sərmayə qoyur.

Azərbaycan quru və dəniz nəqliyyatından əlavə, Mərkəzi Asiya ölkələrindən karbohidrogenlərin nəqli üçün öz qaz və neft kəmərlərindən istifadə edir. Belə ki, 2023-cü ildən Qazaxıstan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərindən 1,5 milyon ton neft nəql etmək üçün istifadə edir və sonradan nəqlin həcmi 6,5 milyon tona, 2025-ci ilin sonuna isə 15 milyon tona çatdırılacaq. 

Azərbaycanla Mərkəzi Asiya ölkələri arasında telekommunikasiya sahəsində də əməkdaşlıq genişlənir. 2023-cü ildə Qazaxıstan və Azərbaycan Xəzər dənizinin dibi ilə çəkiləcək Transxəzər fiber-optik rabitə xəttinin (FOCL) tikintisi və istismarı üzrə birgə müəssisənin yaradılması haqqında saziş imzalayıblar. FOCL Avropa və Asiya arasında yeni rəqəmsal dəhlizin yaradılmasını nəzərdə tutan Rəqəmsal İpək Yolu layihəsinin bir hissəsi olacaq. Bu layihənin həyata keçirilməsi Mərkəzi Asiya və Avropa ölkələri arasında məlumat ötürülməsini sürətləndirməyə kömək edəcək və Azərbaycan rəqəmsal mərkəz rolunu oynayacaq. Beləliklə, müxtəlif növ nəqliyyat kommunikasiyalarının istismarı və inkişafı sahəsində qarşılıqlı fəaliyyət Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Azərbaycan arasında əməkdaşlığın aparıcı istiqamətlərindən biridir. Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, “Mərkəzi Asiyadakı qardaşlarımız bilirlər ki, Azərbaycanın bütün nəqliyyat və logistika infrastrukturu onların üzünə açıqdır”.

Azərbaycanın Mərkəzi Asiyada əsas siyasi və iqtisadi tərəfdaşı Qazaxıstandır. 2022-ci ildə ölkələr arasında Strateji Münasibətlərin Gücləndirilməsi və Müttəfiq əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi haqqında Bəyannamə, həmçinin 2022-2025-ci illər üçün Hərtərəfli Əməkdaşlıq Proqramı imzalanıb. Onlar arasında ticarət dövriyyəsi durmadan artır və Qazaxıstan Azərbaycanın neft və neft məhsullarının ən böyük beş idxalçısından biridir – son 17 ildə (2023-cü ilin aprelinə) iki ölkənin qarşılıqlı sərmayələri təxminən 306 milyon dollar təşkil edib.

Qarşıdakı illərdə iki ölkənin səyləri ilk növbədə nəqliyyat infrastrukturunun modernləşdirilməsi sahəsində əməkdaşlığa, xüsusən də Transxəzər beynəlxalq nəqliyyat marşrutunun imkanlarının artırılmasına yönəldiləcək. Qeyd olunan fiber-optik xəttin quraşdırılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bundan başqa, ciddi şəkildə neft ixracını şaxələndirməyə yönəlmiş Qazaxıstan Şərqə (ilk növbədə Çinə) deyil, Qərbə əsas tranzitoru kimi Azərbaycana arxalanır. 

Son zamanlar Azərbaycanla Qazaxıstan arasında siyasi sahədə əlaqələr möhkəmlənir. Əbəs yerə Astana Bakı tərəfindən Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin bağlanması ilə bağlı danışıqlar platforması kimi seçilməyib. Ümumiyyətlə, ölkələri regional problemlərə ümumi baxış birləşdirir. Beləliklə, Azərbaycan, Qazaxıstan və Rusiyanın Xəzərin “bölünməsi” ilə bağlı ortaq mövqeyi var. Bundan əlavə, Bakı və Astana SSRİ-nin dağılmasından sonra dövlətlərin sərhədlərini müəyyən edən 1991-ci il Alma-Ata Bəyannaməsinin müddəalarının tərəfdarlarıdır. Ona görə də Qazaxıstan Qarabağın Azərbaycana qaytarılmasını dəstəkləyib və hətta Füzulidə təhsil mərkəzi tikməyə hazırlaşır.

Azərbaycanın Mərkəzi Asiyada digər mühüm tərəfdaşı Özbəkistandır və onunla strateji tərəfdaşlığın dərinləşdirilməsi və hərtərəfli əməkdaşlığın artırılması haqqında Bəyannamə də imzalanıb. Ölkələr birgə sənaye və enerji layihələrinin həyata keçirilməsində, qarşılıqlı investisiyaların artırılmasında və ticarət dövriyyəsinin artırılmasında, hərbi və hərbi-siyasi sahədə əməkdaşlıqda maraqlıdırlar. 

2022-ci ildə Azərbaycan və Özbəkistan arasında istehsalat əməkdaşlığının gücləndirilməsi məqsədilə 500 milyon ABŞ dolları məbləğində birgə investisiya fondu yaradılıb. Təbii sərvətlərlə zəngin olan Özbəkistan qızıl yataqları kimi faydalı qazıntıların kəşfiyyatı və işlənməsi sahəsində Azərbaycanla əməkdaşlığı genişləndirir. Digər tərəfdən, “Uzbekneftegaz” və Azərbaycan dövlət neft şirkəti SOCAR Azərbaycanda üç karbohidrogen yatağının birgə işlənməsini planlaşdırır. İki ölkə arasında əməkdaşlığın mühüm sahəsi avtomobil sənayesidir.

Nəqliyyat layihələrinə gəlincə, Özbəkistan Transxəzər Nəqliyyat Dəhlizinin iştirakçısı kimi onun səmərəliliyinin artırılmasında çox maraqlıdır. Bu məqsədlə o, Mərkəzi Asiya ölkələrindən ilk olaraq Bakı Beynəlxalq Ticarət Limanında Özbəkistan anbarlarının və konteyner terminallarının yaradılması ilə bağlı Azərbaycanla danışıqlara başlayıb. Tacikistan və Qırğızıstan coğrafi baxımdan Azərbaycandan ən uzaq Orta Asiya ölkələridir, lakin Bakı onlarla qarşılıqlı faydalı əlaqələr saxlamağa çalışır. Əməkdaşlıq dinamik inkişaf edir, son 2-3 ildə ciddi artım göstərir. Belə ki, 2023-cü ilin birinci yarısında Qırğızıstanla Azərbaycan arasında ticarət dövriyyəsi 2022-ci ilin birinci yarısı ilə müqayisədə dörd dəfə çox olub. İqtisadi əməkdaşlığı inkişaf etdirmək və investisiya mübadiləsini stimullaşdırmaq üçün ölkələr arasında Azərbaycan-Qırğızıstan ticarət əlaqələrinin yaradılması haqqında sənəd imzalanıb. İnkişaf Fondu, həmçinin nəqliyyat və logistika sektoru, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları, təhsil, turizm və idman sahələrində qarşılıqlı əlaqənin gücləndirilməsi üçün beşillik proqram hazırlayıb.

Tacikistanla əməkdaşlığa gəlincə, burada enerji sektoru, neft, alüminium və yüngül sənaye, nəqliyyat, telekommunikasiya və bank sahəsində birgə layihələr həyata keçirilir. Və təbii ki, Tacikistan da Qırğızıstan kimi Bakının iştirakı ilə həyata keçirilən nəqliyyat-logistika layihələrinə maraq göstərir – onlar həm Azərbaycanla ticarət dövriyyəsinin artırılması baxımından, həm də məhsulların dünya bazarlarına çıxarılması kontekstində faydalı ola bilər.

Türkmənistan, şübhəsiz ki, Azərbaycanın Mərkəzi Asiyada ən mühüm iqtisadi tərəfdaşlarından biridir, eyni zamanda, ən çətin olanıdır. Tərəflər uzun müddət “Dostluq” dəniz karbohidrogen yatağının işlənməsi ilə bağlı razılığa gələ bilmədilər – hər ikisi buna iddia etdi. Yalnız 2021-ci ildə razılığa gəlmək mümkün oldu. Hazırda Türkmənistanın işlənmədə payı 70 faiz, Azərbaycanın isə 30%-dir. Mübahisə həll edildikdən sonra Bakı və Aşqabad nəqliyyat, logistika, ticarət və investisiya sahələrində əməkdaşlığı fəal şəkildə artırmağa başlayıb. Lakin 2024-cü ildə münasibətlərində yenidən problemlər yaranıb. Türkmənistan 2021-ci ildə bağlanmış svop sazişləri çərçivəsində Azərbaycan tərəfinin qazı bazar qiymətindən aşağı almaq istədiyini bəhanə edərək, İran vasitəsilə Azərbaycana qaz verməkdən imtina edib. Bu cür dalğalanmalar əsasən Azərbaycan və Türkmənistan arasında münasibətləri xarakterizə edir.

Mövcud problemlərə baxmayaraq, Mərkəzi Asiya ölkələri və Azərbaycan obyektiv olaraq bir çox sahələrdə əlaqələrin inkişafında maraqlıdırlar. Əməkdaşlığın həcmi hələ də kiçik olsa da, onun daha da artması ehtimalı var – buna tərəflərin qarşılıqlı marağı kömək edir. Mərkəzi Asiyadan malların tranziti sayəsində Azərbaycanın nəqliyyat qovşağına çevrilmək istəyi reallaşır və onun Mərkəzi Asiya ölkələri ilə iqtisadi layihələrinin həyata keçirilməsi Bakının perspektivli tərəfdaş statusunu təmin etməyə kömək edir”.

Natiq Səlim