Frans Kafkanın “Məhkəmə” romanı haqqında

Bu romanı dilimizə orijinaldan çevirmiş

böyük Vilayət Hacıyevin əziz xatirəsinə

Yozef K. nədə ittiham olunduğunu, hansı cinayətə yol verdiyini öyrənmək istəsə də, heç kim ona aydın cavab, izahat vermir. Gerçəkdən də, insan oğlu işıqlı dünyaya nədən ötrü gəldiyini, doğulmağın, yaşamağın niyə günah sayıldığını (ən azı yəhudi-xristian dünyagörüşü baxımından), özünün olmayan günaha görə nə səbəbdən ölümlə cəzalandırıldığını min illərdir axtarsa da, bilmir ki, bilmir.

Məhkəmə rəssamı Yozefə hökmün icrasını dayandırmağın əldən gəlmədiyini, bu vəziyyətdə yalnız prosesi uzadıb edamı ləngitməyin mümkün olduğunu bildirir. Həqiqətən də, bu gün çağdaş təbabət bir çox halda insanın ömrünü uzada bilir. Dünya alimləri indi bəşər oğlunun vücudunu qocalma genlərindən arıtlayıb orta ömrü yüz əlli, iki yüz, bəlkə bundan da artıq illərə çatdırmağa çalışırlar. Mütəxəssislərin dediyinə görə, gerontologiya elmi bu məsələdə xeyli irəli gedib.

***

Təqribən otuz il bundan qabaq verdiyi bir müsahibədə Umberto Ekodan soruşmuşdular: “Sizcə, Kafkanın başlıca ideyası nədir?” Böyük alim, yazıçı suala belə cavab vermişdi: “Kafka deyir ki, dünya qapqaradır”.

Gerçəkdən də, Frans Kafkanın əsərlərini oxuyanda adama elə gəlir ki, bu adam heç vaxt gün işığına çıxmayıb, həmişə qaranlıqda yaşayıb. Onun soyuq, xəsis, bər-bəzəksiz dəftərxana üslubu da əsərlərindəki pessimist ovqatı ifadə eləmək üçün son dərəcə sərrast, əvəzsiz bədii vasitədir. Yeri gəlmişkən, Kafkanın həyatına həsr olunmuş məşhur filmdə hadisələrin qaranlıq fonda cərəyan eləməsi də rejissorun uğurlu tapıntısı sayılmalıdır.

Lal-kar-kor taleyin absurd, mənasız, qəddar mühakiməsinin işini Kafka qədər dərin təhlildən keçirən, onca amansızcasına ifşa eləyən qələm adamı barmaqla sayılar. Onun bütün əsərləri mahiyyətcə fəlsəfi pritça, metodu realizmlə fantastikanın üzvi calağıdır. Ancaq Kafkanın ustalığı tək bunda deyil. Onun yaradıcılığı dərin, amansız psixologizmi ilə də seçilir.

***

fəlsəfəsində ekzistensializm cərəyanının banisi sayılan danimarkalı filosof Sören Kyerkeqor (1813-1855). Kafkanın onu da oxuyub-oxumadığından xəbərsizəm, ancaq hər iki böyük zəka sahibinin həm yaracılığında, həm taleyində qohumluq, doğmalıq var.

Kyerkeqor da allahlı filosofdur, fəqət onun da allahı dünyaya, yaratdığı varlıqlara “qorxu və əsməcə” (bu adda traktatı var) saçan vahiməli, müdhiş, qəzəbli tanrıdır, üstəlik, tənhaların tanrısıdır. Kafkanın allahı haqqında deyilənləri onun da tanrısı barədə demək olar. Kyerkeqor kimi Kafka da “Əhdi-ətiq” rəvayətlərinə, “Tövrat” hekayətlərinə çox bağlıydı. Kyerkeqor da tacir ailəsində dünyaya gəlib, Kafka kimi o da (daha doğrusu, Kafka onun kimi) qırx yaşını yenicə adlamış vərəmdən ölüb. Hər iki mütəfəkkir öz gəncliyində sevdiyi qızla nişanlansa da, evlənməyə cəsarət eləmədiyinə görə nişanı qaytarıb.

Ayrı-ayrı ölkələrdə, ayrı-ayrı zamanlarda yaşayan, ayrı-ayrı millətlərə, irqlərə mənsub olan insanlar arasında bu cür oxşarlıqları nəylə izah eləmək olar? Yəqin ki, xarakter bənzərliyi, xasiyyət doğmalığıyla. Havayı yerə deməyiblər ki, xarakter insanın taleyidir.

Kafka filosofların ideyalarından bəhrələnib əsər yazan yazıçı olmasa da, zənnimcə, Sören Kyerkeqoru onun fikir əcdadlarından biri saymaq olar. Danimarkalı müdrikin teoloji konsepsiyası Kafkanın bir çox əsərinin, ələlxüsus yuxarıda adını çəkdiyim iki məşhur romanının elə bil boyuna biçilib. Kafka yaradıcılığına işıq tutan minlərlə araşdırmaçı arasında onun əsərlərinə məhz bu yöndən yanaşanlar az deyil.

***

Alber Kamünün “Sizif haqqında mif” essesinin sonunda kitaba əlavə kimi yazılmış “Kafkanın yaradıcılığında ümid və absurd” adlı çox maraqlı bir məqalə yer alıb. Kamünün heç bir ümidə yer qoymayan davakar, üsyankar, güzəştsiz qəhrəmanından fərqli olaraq Kafkanın qəhrəmanı müti, yazıq, yesirdir. O, qaranlıq tunelin sonunda bir iynə ulduzu boyda işıq görür, hərçənd onun qurtuluş olduğuna bilmərrə əmin deyil. Bəlkə o bir damla işığın saçdığı ümidə arxayın olmaq istədiyindəndir ki, Kafkanın qəhrəmanı üsyana qalxmır, fələyin şərinə könüllü təslim olur. Yozef K. gerçək bir stoik kimi özünü taleyinə təhvil verir, əmrdən çıxmağa can atmır.

Kamünün qəhrəmanı isə, tam əksinə, nəyəsə ümid eləməyi özünə təhqir bilir, əsl epikürçü kimi əcəlin gözünə dik baxır. “Yabançı”nın ölümə məhkum Mersosu türmə keşişini qapıdan qovur, onun mərhəmətini qaytarıb başına çırpır. “Məhkəmə”nin ölümə məhkum Yozefi isə türmə keşişinin danışdığı ibrətamiz nağılı səbirlə dinləyir, onun labüd, qaçılmaz qisməti könüllü qəbul eləməklə bağlı tövsiyəsinə qulaq asıb əcəlini zahidanə itaətlə qarşılayır.

Kafka ilə Kamünün yaradıcılığı arasında müqayisə, zənnimcə, ilk növbədə bu kontekstdə aparılmalıdır. Qədim müdriklərin fikirləri itib-batmır, unudulmur, hər dövrdə bir yeni donda, yeni adla üzə çıxır. Elə fikir savaşları da.

F.Uğurlu