XVIll-XlX əsrə qədər ermənilərin nə tarixçisi, nə ədəbiyyatçısı, nə də ədibi olmayıb, danışıq dilləri isə türk (tatar dilinin dialekti) olub.
İlk öncə qeyd edək ki, Arminiya (Ərməniyyə, Ermənistan) XVIl əsrə qədər fiziki-coğrafi ərazi, XVll-XlX əsrlərdə ermənilik(monofizit qriqoryan) dini icma, XIX əsrdən sonra xalq kimi formalaşıb. XlV əsrdə yaşamış Xeton Armenin 1307 ci ildə Roma Papası V Klementin sifarişi ilə yazdığı “Şərq torpaqlarının məşhur tarixi” kitabında qeyd edir:

“Armeniya fiziki-coğrafi ərazidir. Bu ərazilərdə yaşayanları isə ermənilər adlandırırlar. Onlar tartarlar kimi geyinir, onlar kimi danışırlar, hətta geyimlərində də heç bir fərq yoxdur.”

Pyer d’Aviti (1573-1635) yazıçı, coğrafiyaçı, hərbçi.
“Ermənilik xristian dini icmasıdır, sayları Osmanlı torpaqlarında 20 min ailədir (müqayisə üçün xalkedonçu Melxitlərin sayı 150 min ailədir). Danışıq dili isə tartar dilinin bir dialektidir”
Avropadan dələn izuitlərin (latındilli katoliklər) missionerləri Osmanlı torpaqlarına gələndə hamısı türk dilini öyrənirdilər.
İzuitlərin başçısı Tomas Fletyo yazır:”Ermənilərin danışıq dilindən başqa bir ibadət dilidə var ki, ancaq dini rituallarda istifadə edirlər. Bu dili sadə xalq başa düşmürlər və din xadimləri bu dildə danışmağı qadağan ediblər. (onsuzda başa düşmürdülər).
Bu ibadət dili latın, fransız, yunan, qıpçaq dilinin qarışığından idarətdir. (çox güman ki, qrabar deyilən dil budur).
Jak Şaqan Deserbye. Fransız tarixçisi, Mxitaristlər, FransızKral Akademiyasının üzvü 1806 ci ildə yazdığı “Qədim Asiyanın maraqlı tarixi” kitabında qeyd edir:”Erməni qanışıq dili türk, tatar dilinin bir dialektidir.”
V əsrdə “yaşamış” erməni tarixçisi Moisey Xorenski, əlifbanın banisi Mesrop Maştosun adı XVlll əsrə qədər heç bir mənbələrdə çəkilmir.
1695 ci ildə ilk dəfə Amsterdamda, latın dilində M. Xorenskinin “Armeniya tarixi” çap olunur (orginal yoxdur)
1736 da isə Londonda ikinci nəşr olunur.
1885 ci ildə Erməni tarixçi pr. Potkanov yazır:”Əgər Moisey Xorenskinin tarixindən mxitaristlərin əlavəsini çıxarsaq, I-ll əsrdə yaşamış Ptolomeyin” Coğrafiya “əsərindən başqa beç nə yoxdur.
Erməni (alban) əlifbasının banisi isə Xlll əsr mənbələri də qeyd edildiyi kimi M. Maştos deyil, İohan Zlataustdur.
Sen Marten. 1818 ci ildə “Armeniya haqqında coğrafi və tarixi qaydlər”
Qeyd edir ki, bu kitab ermənilər haqqında ilk yazıdır. Yəni XIX əsrə qədər erməni tarixçiləri, ədəbiyyatçıları haqqında heç nə yoxdur.
Alain Manesson Mallet. XVlləsr kartoqraf “Dünyanın təsviri” kitabında qeyd edir ki, “ermənilik dini icmadır”,1828 ci ildə, Türkmənçay müqaviləsindən sonra Cənubi Azərbaycan, Osmanlı ərazisindən Azərbaycana köçürülən haylarla birlikdə nestorian, yakovit dini icmalarından ibarət
(baxmayaraq ki, fərqli dillərdə danışırdılar) 10 minlərlə xristian dininə mənsub insanları köçürdülər və bunlar üçün hay dilinin qrammatikası əsasında yeni erməni “aşxrabar” dilinin əsası qoyuldu.
Müqəddəs Lazar adasında, Modon qalasında sığınacaq tapan katolik ermənilər özləri üçün tarixçı, ədəbiyyatçı “yaratmağa” nail oldular.
İndiki erməni dilinin, tarixinin mxitaristlər tərəfindən yaradılması, erməni hərflərlə, türk dilində yazılmış yazıların tərcümə edilərək orginalın məhv edilməsinə nail oldular.

Şahlar Hacıyev,
Tarixçi Alim.

Paralel.az