Torpaq eroziyasına qarşı
mübarizə aktual problemlərdəndir
Qoruyucu meşə zolaqlarının məhv edilməsi, Azərbaycanda eroziya problemini ciddiləşdirib
Azərbaycanda kənd təsərrüfatına yararlı, münbit torpaq fondunun ildən- ilə müxtəlif formada sıradan çıxması prosesi sürətlənir. Bu bir tərəfdən ölkə ərazisində ətraf mühitin korlanmasına, ekosistemlər arasında tarazlığın pozulmasına, digər tərəfdən isə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı üçün gərəkən münbit torpaq sahələrinin azalmasına gətirib çıxarır. Nəticədə həm ətraf mühitdə ekoloji problemlər dərinləşir, həm də ölkədə kənd təsərrüfatı məhsulları yetişdirmək üçün əsas istehsal vasitəsi olan münbit torpaq sahələri satışlı kiçilir.
Bütün dünyada olduğu kimi, Azərbaycandada torpaqlar əsasən şöranlaşma, səhralaşma və eroziya nəticəsində deqradasiyaya uğrayaraq sıradan çıxır. Şoranlaşma birbaşa antropogen amillərlə bağlı olsa da, eroziya əksər hallarda təbii hadisələr nəticəsində zaman-zaman baş verir. Bu yazıda biz əsasən eroziya haqqında söhbət açacağıq. Eroziya əsasən güclü küləklər, daşqınlar bəzi hallarda isə antropogen fəaliyyət nəticəsində yer səthinin humus - bitki bitən münbit üst qatının sıradan çıxmasına deyilir. Yer səthinin eroziyaya uğramaq təhlükəsində olan sahələr, əsasən güclü külək tutan düzənliklər və sel təhlükəsi altında olan ərazilər hesab edilir. Güclü eroziyaya məruz qalan sahələr hər hansı massiv fonunda kəskin seçilir. Məsələn, kəskin eroziyaya məruz qalan ərazilər çılpaq qayalıq, uçqun, yarğan, bərk süxurların yer üzünə çıxması və s. kimi təzahür edir. Ona görə də eroziyaya məruz qalan ərazilərdə qayalıqlarda, dağətəyi və maili düzənliklərdə, xüsusilə cavan dağlıq ərazilərdə öz yataqlarını dərinləşdirərək əmələ gətirdiyi müxtəlif quruluşlu relyef formaları müşahidə edilir.
Yuxarıda təsvir edilən mənzərə iqtisadi çəkisinə görə ölkəmizin ən böyük iqtisadi rayonu olan Abşeronda daha çox müşahidə olunur. Rayonun böyük bir hissəsi güclü xəzri və gilavar küləklərinin hakim olduğu Abşeron yarımadasında yerləşir. Əsrlərlə Xəzər sahillərini döyən küləklər rayon ərazisinin böyük bir hissəsində yerin münbit üst qatını sovuraraq ərazini səhraya və yarımsəhraya çevirib. Elə bu səbəbdən də yarmadada yer səthi eroziyaya məruz qalaraq çılpaqlaşıb. Yalnız yarımadanın qobulaşaraq küləkdən qoruna bilən ərazilərində əhali kənd təsərrüfatı ilə məşğul ola bilir.
Təsadüfi deyil ki, çar II Aleksandır Abşerona səfəri zamanı bu məkan barədə deyib ki, susuz və çılpaq günəş altında yanan səhra sürgün "katorqa" üçün ən münbit yerdi. Bundan sonra çar Rusiyasında hakimiyyətin qəzəbinə tuş gələn rusları, həmdə Abşeron yarımadasına sürgün edirdilər.
Yalnız Nobel qardaşlarının Abşerona, həmin dövrdə o qədər də məşhur olmayan Bakıya ayaq açmasından sonra, bu ərazilərdə torpaq eroziyasına qarşı mübarizəyə başlanılıb. Ekologiya elminin nəzəri əsaslarına görə, eroziya geridönməz - aradan qaldırılması mümkün olmayan bir prosesdir. Prosesi yalnız dayandırmaq, müxtəlif vasitələrlə onun inkişafına mane olmaq mümkündür. Lakin biz Abşeron yarımadasında iki əsr ərzində bir çox ərazilərin münbitləsdirilməsinin şahidi olmuşuq. İki yüz il əvvəl bir dənə də olsun ağaca rast gəlinməyən Abşeron yarımadasında min hektarlarla parklar, xiyabanlar və yaşıllıqlar salınıb. Buna Bakıya milyonlarla ton münbit torpaq kütləsinin daşınması nəticəsində nail olunub. Əslində, bu çox bahalı bir üsul olduğundan bundan dünyanın heç bir yerində eroziyaya qarşı mübarizədə kimi istifadə edilmir. Həmin vaxt isə Abşeronda "qara qızıl" hasil edilirdi ki, bu, Bakıya milyardlar qazandırırdı. Ona görə də, Bakı milyonçuları şəhərin abadlaşdırılmasına öz səxavətlərini əsirgəmirdilər.
Eroziyalar zamanı ekoloji mühitə dəyən zərərdən danışarkən torpaq eroziyası hesabına aqroekoloji mühitə, nəqliyyat sisteminə və yollara, hidroqurğulara (su anbarlarına, sutoplayan kanal və kollektordrenaj şəbəkəsinə), balıqçılıq təsərrüfatına və başqa ekoloji mühitə dəyən zərərləri nəzərə almaq lazımdır. Azərbaycanda hazırkı dövrdə eroziyadan daha çox kənd təsərrüfatı və yollar zərər çəkir. Belə ki, son illər düzənlik ərazilərdə yerləşən əkinəyararlı torpaqların qoruyucu meşə zolaqları müxtəlif məqsədlərlə qırılaraq sıradan çıxarıldığından torpaqlar güclü külək eroziyasına məruz qalır. Fermerlər arasında maarifləndirmə işinin zəif aparılması səbəbindən, onlar öz torpaq sahələrinin kənarındakı meşə zolağının əhəmiyyətini anlamırlar. Ona görə də fermerlər ancaq meşə zolaqlarını qırmaqla əkin sahələrini genişləndirmək barədə düşünürlər. Bunu reallasdırdıqda isə fermer 2-3 hektar meşəni qırmaqla, yüzlərlə hektar əkinəyararlı torpaq sahəsini külək eroziyasının təhdidləri altında qoyur. Nəticədə bu torpaqlar ildən-ilə məhsuldarlığı itirir və müəyyən mərhələdə səhraya çevrilir.
Eroziyaya qarşı ən ümdə aqrotexniki tədbir yerin bitki örtüyünün zənginləşdirilməsi və əkinə yararlı torpaqlarda qoruyucu meşə zolaqlarının salınmasına nail olmaqdır. Yamacları torpaq eroziyasından qorumaq üçün kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsində tətbiq edilən torpaqqoruyucu tədbirlər sistemi həyata keçirilməlidir. Belə ki, yamac ərazilər laydırsız kotanla, torpaq layını çevirmədən şumlanmalıdır. Sərt yamaclar zolaqlarla şumlanmalı və ya pilləli şum icra edilməlidir. Sonrakı mərhələlərdə isə torpaqdərinləşdiricilərlə şumlama, dondurma şumu və herikdə şırımaçma, dərindən yumşaltma, yalaqaçma, şumda və çoxillik ot əkinində yarıqaçma, oyuqaçma, torpaqqoruyucu növbəli əkin sistemii və terrasların çəkilməsi üsullarından uyğun gələnləri tətbiq edilməlidir.
Eroziyalar zamanı ona qarşı bioloji mübarizə aparmaq üçün eroziyaya məruz qalan torpaqlarda eroziya prosesini zəiflətmək və onun qarşısını almaq məqsədilə çoxillik ot bitkiləri əkilməli, meşəsalma və müvafiq kənd təsərrüfatı bitkilərinin yerləşdirilməsi üsulundan istifadə edilməlidir. Eroziyaya məruz qalan ərazilərdə nə qədər zəngin bitki örtüyü olarsa, problem bir o qədər tez aradan qalxar.
Eroziyaya qarşı mübarizədə suvarma üsullarının seçilməsi də çox önəmlidir. Eroziyaya məruz qalmış ərazilərdə irriqasiya (suvarma) texnikası, su sərfi, suvarılan şırımın və ya zolağın uzunluğu, suvarmanın müddəti elə seçilməlidir ki, suvarma zamanı eroziya prosesi (torpağın yuyulması) minimuma ensin və ya qarşısı tam alınsın. Bu səbəbdən də eroziyaya qarşı suvarma texnikası hazırlanarkən səthin meyilliyi, torpağın tipi, onun mexaniki tərkibi və suhopdurma qabiliyyəti nəzərə alınmalıdır.
Akif Nəsirli
Yazı Azərbaycan
Respublikası Medianın İnkişafı
Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə çap olunub