Bəqərə surəsinin mesajları

VII YAZI
(əvvəli ötən sayımızda)
Bəqərə surəsinin nüzul ortamı, mövzu və mesajları
- insanların cənnətə girməsinə səbəb olan ən önəmli əməl uca Allahdan çəkinmək (təqva) və gözəl əxlaqdır; (Tirmizi, Birr, 62)
- Allah Rəsulu: “İslam açıq, iman isə qəlbdə (gizli) olar”, - buyurmuş, sonra da əlini qəlbinin üzərinə qoyaraq üç dəfə təqva buradadır demişdir; (İbn Hanbel, III, 134)
- Allah Rəsulu buyurur: “Bir-birinizə həsəd etməyin! (Qiyməti artırmaq üçün) müştərini qızışdırmayın! Bir-birinizə kin bəsləməyin! Bir-birinizə arxa çevirməyin! Heç biriniz başqasının satışı üzərindən (ikinci bir) satış həyata keçirməsin! Qardaş olun, ey Allahın qulları! Müsəlman müsəlmanın qardaşıdır. Ona zülm etməz, onu köməksiz qoymaz, ona xor gözlə baxmaz. Təqva məhz buradadır” (Müslim, Birr, 32) (Allah Rəsulu qəlbini göstərmişdir);
- müsəlman qardaşına xor gözlə baxmaq pis əməl olaraq bir şəxsə yetər. Hər müsəlmanın qanı, malı, namusu müsəlmana haramdır; (Müslim, Birr, 32)
- Allah Rəsulu buyurur: “Şübhəsiz, ən çox təqvalı olanınız və Allahı ən yaxşı tanıyanınız mənəm”; (Buxari, İman, 13)
- O, bu dünya nemətlərinə meyil etməmiş, ən çox təqvalı olmağı sevmişdir; (İbn Hənbəl, VI, 69)
- dünyaya rəğbət göstərmə ki, Allah səni sevsin, insanların sahib olduqlarına rəğbət göstərmə ki, insanlar səni sevsin; (İbn Macə, Zühd,1)
- üstünlük təqvadadır; (İbn Hənbəl, V, 411)
- Allah Rəsulu səfərə çıxmaq istəyən bir insana belə dua etmişdir: “Allah səni təqva ilə ruziləndirsin!”; (Tirmizi, Dəavat, 44; Darimi, İstizan, 41)
- Allah Rəsulu Ondan nəsihət istəyənə buyurmuşdur: “Sənə Allahdan qorxmağı tövsiyə edirəm, dinin əsası (canı) budur”; (Təbərani, əl-Mucəmul-Kəbir, II, 157)
- təqvalı insan sahib olduğu nemətin haqqını verər; (İbn Hənbəl, V, 372)
- “İnsanların ən xeyirlisi Qurani-Kərimi ən çox oxuyan, ən təqvalı olan, yaxşılığı ən çox əmr edib, pislikdən ən çox çəkindirən, qohum-əqrəbasının qayğısına ən çox qalandır”; (İbn Macə, Ticarət, 1; İbn Hənbəl, VI, 432)
- təqvaya sımsıx sarıl, bütün xeyirləri özündə toplayan xüsusiyyət təqvadır; (Süyuti, II, 62)
- təqva dinin yarısıdır; (Beyhəqi, Şuəbul-iman, IV, 382)
- təqva uca Allahın yardımına yol açar; (Riyazüs-salihin, c.I, s. 302-303)
- təqva cəhənnəmdən qurtuluşa vəsilədir; (Riyazüs-salihin, c.I, s. 303)
- insan təqva üçün dua etməlidir; (Riyazüs-salihin, c.I, s. 327)
- təqva ruziyə vəsilədir; (Riyazüs-salihin, c.I, s. 303)
- insanların ən xeyirlisi təqvalı olandır; (Riyazüs-salihin, c.I, s. 324)
- təqva sıxıntılardan qurtuluşa vəsilədir; (Riyazüs-salihin, c.I, s. 303, 557)
- təqva və yaxşılıqda yardımlaşın; (Riyazüs-salihin, c.II, s. 28, 40-50, 198)
- təqvanın əsası şübhəli şeylərdən qaçmaqdır; (Riyazüs-salihin, c.III, s. 482)
İrfan düşüncə sisteminə bağlı olan alimlər təqva anlayışını bu ölçülərlə tanıtmışlar:
- təqvanın həqiqəti uca Allaha itaət edərək Onun əzabından qurtulmaqdır;
- təqvanın əsli öncə şirkdən, sonra pis və günah olan işlərdən, sonra da günah ehtimalı olan əməllərdən qorunmaq, sonda da faydasız halalları tərk etməkdir;
- təqva insanı uca Allahdan uzaqlaşdıran hər şeydən qaçmaqdır;
- təqva uca Allahın iradəsi ilə qulun iradəsinin ahəng (uyum) içində olmasıdır;
- insanın təqva sahibi olmasının üç dəlili var: əldə edə bilmədiyi nemətlə bağlı təvəkkülə sarılar, qazandığı nemətlə bağlı riza halında olar, əldən qaçırdığı nemətlərlə bağlı səbir göstərər;
- dünya insanlarının əfəndisi səxavətli olanlar, axirət insanlarının əfəndisi təqvalı olanlardır;
- həyat qəlbi təqva ilə döyünən insanın həyatıdır;
- təqvanın bir zahiri, bir də batini var: zahiri uca Allahın qoyduğu sınırları pozmamaq, batini (içi) ixlas və niyyətdir;
- qazancı təqva olanın əldə etdiyi nemətin dillə ifadəsi mümkün deyil;
- müttəqi (təqva sahibi) İbn Sirin kimi olar: o, bir kərə qırx küp yağ almış, xidmətçisi küplərin birindən bir siçan ölüsü çıxarmışdır. İbn Sirin siçanın hansı küpdən çıxdığını soruşmuş, xidmətçisi bilmədiyini söyləmişdir. O, bütün küplərin yağını yerə boşaltmışdır;
- rəvayət olunur ki, Bəyazid Bistami dostu ilə birlikdə bir məkanda paltarını yuyur.

Dostu deyir ki, izin verin, paltarınızı bu bağın divarından asım. Bistami izin vermir, başqasına aid divardan paltar asılmaz deyir. Dostu deyir ki, o halda, izin verin, paltarınızı bu ağacın budağından asım. Bəyazid razılaşmır, ağacın budağı qırılar cavabını verir. Dostu israr edir, izin verin paltarınızı otların üstünə sərim. Bəyazid yenə razılaşmır, ot heyvanların qidasıdır deyir. Sonda kürəyini Günəşə çevirir, yaş paltarını da kürəyinə sərir, paltarın bir tərəfi quruyunca o biri tərəfini çevirir; (Kuşeyri risalesi (hazırlayan, prof.dr. Süleyman Uludağ), İstanbul, 1991, s. 243-247)
1) “Bir hidayət rəhbəridir”
“Hidayət” sözü ərəbcədir, “h-d-ya” kökündəndir, eyni kökdən olan sözlər Qurani-Kərimdə üç yüz on altı kərə işlədilmişdir, bu anlamları var:
a) “yol göstərmək”
“Bizə doğru yolu göstər” / “Bizi doğru yola yönəlt” (Fatihə, 1/6)
b) “yönəltmək”
“Onlara cəhənnəmin yolunu göstərin” (Saffat, 37/23)
c) “səbəb olmaq”
“... Kim onu (Şeytanı) yoldaş seçərsə, bilsin ki, (Şeytan) onu azdıracaq və alovlu atəşin əzabına sürükləyəcək” (Həcc, 22/4)
ç) “fitrət qazandırmaq”
“(Musa) da bizim Rəbbimiz hər şeyə yaradılışını verən (hər şeyi yaradan), sonra da (yaratdıqlarına yaradılışına uyğun yolu göstərəndir dedi)” (Taha, 20/50)
a) “yol tapmaq”
“O daha necə əlamətlər yaratdı. Onlar ulduzlarla da (hansı yoldan gedəcəklərini) taparlar” (Nəhl, 16/16)
e) “doğrunu tapmaq”
“Onun taxtını tanımayacağı bir hala gətirin, görək tanıyacaqmı, yoxsa tanımayanlar arasındamı olacaq” (Nəml, 27/41).
ə) “qurban”
“Həcci və ümrəni Allah üçün tam yerinə yetirin. Əgər (bunları) yerinə yetirmək imkanı verməsələr, (sizin üçün) asan olan qurbanı kəsin (göndərin)” (Bəqərə, 2/196)
f) “hədiyyə”
“(Səba məlikəsi Belkıs): “Mən (indi) onlara bir hədiyyə ilə elçi göndərim, baxaq elçilər (hansı nəticə) ilə dönəcəklər”, - cavabını vermişdi” (Nəml, 27/35; Qeyd: “hidayət” sözünün daha geniş anlamları üçün bax: Mehmet Okuyan, “Çok anlamlılık bağlamında Kuran sözlüğü”, İstanbul, 2015, s. 833-837)
Ayədəki “müttəqilər üçün hidayətdir” (“hudən lil-muttəqin”) ifadəsini “hidayətə qovuşanlar üçün təqva qaynağıdır” kimi anlamamalıyıq: “... İfadədə hidayət təqvanın deyil, təqva hidayətin alt yapısı (əsası, bünövrəsi) olaraq təqdim edilir, yəni təqva hidayətin səbəbi, hidayət təqvanın nəticəsidir... Hidayətdən öncəki təqva “məsuliyyət əxlaqı”dır. “Məsuliyyətli davranış” anlamına gələn saleh əməl də məhz belə bir əxlaqdan doğular” (Mustafa İslamoğlu, Hayat Kitabı Kuran, s. 6-7)
Beydavi yazır ki, Qurani-Kərim hidayəti müttəqilərə (təqva sahiblərinə xas qılmışdır (aid etmişdir). Bunun səbəbi var: təqva sahibləri bu rəhbərlikdən istifadə etmiş, uca Allahın ayələrindən yararlanmışlar. Əslində, Qurani-Kərimin yol göstərməsi insanların hamısına aiddir: “O, insanlara bir rəhbərdir” (Bəqərə, 2/185). “Quran hidayətindən özəlliklə təqva əhlinin istifadə etməsi bunu da göstərir: Ondan ağlından doğru istifadə edənlər, düşünənlər faydalana bilər, çünki Quran sağlamlığı qorumaq üçün zəruri olan faydalı qida kimidir. Bədən sağlam deyilsə, o faydalı qidalar işə yaramaz...” (Beydavi tefsiri, c.I, s. 35-36)
“Hüda” / “Hidayət” yol göstərmək, doğru yola yönəltmək, maarifləndirmək, uca Allahın razı olduğu həyat tərzində, iman, ibadət və əxlaq yolunda ilahi rəhbərlik etməkdir.
İlahi kitablar müttəqilərə (təqvalı olanlara) doğru yolu göstərmək üçün nazil edildi, bu kitablar qorunanlara ilahi rəhbərlikdir.
Hüda/hidayət açıq olan, doğru yolu tapan, göstərən dəlildir. Elə bir dəlildir ki, insanı doğru yola qovuşdurur.
Əl-Hüda insanı arzuladığı məqsədə qovuşdurar, o, nurdur, qaranlıqları yox edər, o, bələdçidir, insanı azmaqdan qoruyar.
Qurani-Kərim hidayətdir, hidayətin qaynağıdır, hidayət Onunla mümkündür.
Hüda qəlbə yerləşən imandır, qul onu istəyər, uca Allah yaradar.
Zəməxşəri deyir ki, ayədə “müttəqilərə hidayət rəhbəridir” deyilir. Müttəqilər hidayətə qovuşmuş insanlardır.